Cơ hội giảm gánh nặng bệnh phổi nhờ phòng bệnh và tầm soát sớm

Các bệnh không lây nhiễm, đặc biệt là các bệnh lý về phổi như bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính, hen phế quản và ung thư phổi, đã và đang trở thành nguyên nhân hàng đầu gây tử vong và tàn tật tại Việt Nam.

Theo thống kê của Bộ Y tế, bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính (COPD) chiếm tỉ lệ 45% trong số các bệnh không lây nhiễm. Một thống kê về bệnh ung thư phổi cho thấy bệnh này đứng thứ 3 trong các loại ung thư về số ca mắc mới, với ước tính 24.426 ca hằng năm, nhưng đứng thứ 2 về số lượng ca tử vong ở Việt Nam.

Gánh nặng bệnh phổi mạn tính

Tuy nhiên có đến khoảng 75% người bệnh được phát hiện ở giai đoạn muộn, khiến tỉ lệ sống sau 5 năm chỉ đạt khoảng 14,8%. Ung thư phổi được chia thành hai loại chính là ung thư phổi tế bào nhỏ (chiếm khoảng 10-15%) và ung thư phổi không tế bào nhỏ (chiếm khoảng 85%).

Theo PGS.TS Vũ Văn Giáp, Phó giám đốc Bệnh viện Bạch Mai, khoảng cách giữa việc được phát hiện sớm và phát hiện muộn chính là ranh giới sống - chết của nhiều bệnh nhân.

Theo ông, những khối u phổi chỉ 6mm đã có thể được phát hiện nhờ tầm soát định kỳ. Qua đó, người bệnh được phẫu thuật sớm, không cần hóa trị hay xạ trị và trở lại cuộc sống bình thường. Nhưng cũng có những trường hợp nhập viện khi ung thư đã di căn, cơ hội điều trị hiệu quả hầu như không còn.

Tại Bạch Mai, mỗi ngày có hàng trăm bệnh nhân mắc bệnh hô hấp. Trong đó, chỉ có 35% bệnh nhân mắc COPD và hen được phát hiện ở giai đoạn sớm. Còn lại khoảng 2/3 phát hiện ở giai đoạn muộn, khi đã có biến chứng.

Đối với ung thư phổi phần lớn phát hiện ở giai đoạn muộn. "Từ thực tế lâm sàng tại bệnh viện, chúng tôi thấy rằng bệnh nhân ung thư phổi là một trong những ung thư phổ biến hiện nay và rất nhiều bệnh nhân phát hiện ở giai đoạn muộn, con số này lên tới 75% thậm chí đến 80%.

Nếu phát hiện sớm, bệnh nhân có thể được phẫu thuật triệt căn, người bệnh không cần hóa trị, xạ trị và tiết kiệm đáng kể chi phí. Ngược lại, những trường hợp phát hiện muộn phải chịu chi phí điều trị cao gấp nhiều lần, kèm theo tác dụng phụ nặng nề và suy giảm khả năng lao động", ông Giáp nói.

Hiện Bệnh viện Bạch Mai cũng đang xây dựng giải pháp về trí tuệ nhân tạo để có thể phát hiện ung thư phổi từ giai đoạn sớm, đề tài sau 2 năm thực hiện với nhiều chuyên gia trong nhiều lĩnh vực và đã xây dựng thành công 3 giải pháp.

Chuyển từ chữa bệnh sang phòng bệnh

Việc phòng và phát hiện sớm bệnh phổi đã được đưa vào định hướng chính sách y tế quốc gia. Bà Lê Thái Hà, Phó cục trưởng Cục Phòng bệnh, Bộ Y tế, cho biết chiến lược phòng bệnh là nền tảng của một dân số khỏe mạnh, cũng là tinh thần xuyên suốt của nghị quyết 72 về chuyển trọng tâm từ điều trị sang phòng ngừa.

"Chúng tôi tập trung vào ba trụ cột: truyền thông - sàng lọc - y tế cơ sở. Đặc biệt, về sàng lọc từ năm 2026, mỗi người dân sẽ được khám sức khỏe hoặc sàng lọc 1 lần/năm. Khi người dân hiểu rõ nguy cơ, được kiểm tra định kỳ và có dịch vụ y tế gần nơi sinh sống, hiệu quả phòng bệnh sẽ tăng lên đáng kể", bà Hà nhấn mạnh.

Dự thảo Luật Phòng bệnh cũng đặt mục tiêu đến năm 2035, 100% cơ sở y tế có khả năng sàng lọc và quản lý các bệnh không lây nhiễm phổ biến, trong đó có bệnh phổi mạn tính. Các trạm y tế xã, phường sẽ là nơi theo dõi sức khỏe người dân lâu dài, phát hiện sớm yếu tố nguy cơ và chuyển tuyến kịp thời khi cần.

Theo ông Giáp, phòng bệnh phải bắt đầu từ những người chưa mắc bệnh. Hệ thống y tế cơ sở đã và đang được đào tạo, kết nối với tuyến trên để nâng cao năng lực chẩn đoán, điều trị và quản lý bệnh lý hô hấp, giảm tải cho bệnh viện tuyến trung ương.

Ông Giáp ví hệ thống y tế hiệu quả như một "kiềng ba chân", đó là: phòng bệnh - điều trị - phục hồi chức năng. Trong đó, phòng bệnh là chân đầu tiên và vững chắc nhất. Các chương trình tầm soát phổi đã giúp hàng chục ngàn người phát hiện bệnh sớm và được điều trị kịp thời, mang lại lợi ích không chỉ cho cá nhân mà cho cả cộng đồng.

"Vì vậy, Luật Phòng bệnh trong giai đoạn tới cần đưa những chính sách bài bản từ cộng đồng, xã hội, cơ quan quản lý nhà nước, y tế, đến cơ quan bảo hiểm chi trả cho việc sàng lọc, tăng cơ hội phát hiện sớm, điều trị sớm", ông Giáp nói.

Kiểm soát thuốc lá và ô nhiễm để giảm nguy cơ

Theo ông Giáp, khói thuốc lá và ô nhiễm không khí là hai yếu tố nguy cơ lớn nhất gây bệnh phổi. Các chuyên gia đều cho rằng kiểm soát hai vấn đề này là điều kiện tiên quyết để giảm tỉ lệ mắc bệnh.

"Cần tăng thuế thuốc lá, thực thi nghiêm quy định phòng chống tác hại thuốc lá để giảm phơi nhiễm khói thuốc trong cộng đồng. Đồng thời, kiểm soát ô nhiễm từ công nghiệp, giao thông và bụi mịn đô thị. Chính phủ và các địa phương đã và đang triển khai nhiều biện pháp kiểm soát, nhưng vẫn cần sự phối hợp mạnh mẽ hơn nữa để cải thiện chất lượng không khí.

Nếu không làm tốt, ô nhiễm không khí sẽ tiếp tục là nguyên nhân gây ra rất nhiều bệnh lý hô hấp, tim mạch và đặc biệt là bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính.

Song song đó là khuyến khích lối sống lành mạnh, tăng vận động, kiểm soát cân nặng. Điều này không chỉ giúp phòng tránh bệnh phổi, mà còn giảm nguy cơ mắc các bệnh tim mạch, tiểu đường, ung thư và nhiều bệnh mạn tính khác", ông Giáp khuyến cáo.

Bà Hà cho rằng truyền thông đóng vai trò then chốt. Người dân chỉ thay đổi hành vi khi hiểu rõ nguy cơ và tin vào hệ thống y tế. "Từ năm 2026, mỗi người dân sẽ được khám sức khỏe định kỳ hoặc sàng lọc bệnh sớm 1 lần/người, từ đó có thể phát hiện sớm bệnh phổi và các bệnh mạn tính khác. Chuyển trọng tâm từ chữa bệnh sang phòng bệnh không chỉ là giải pháp y tế, mà còn là chiến lược phát triển quốc gia", bà nói.

Các chuyên gia cũng cho rằng khi y tế dự phòng trở thành nền tảng, Việt Nam sẽ có một hệ thống y tế vững mạnh và một cộng đồng khỏe mạnh, đó cũng chính là mục tiêu mà ngành y tế đang hướng tới.