Chuyện về những khung cửi cổ xứ Tuyên

Với nhiều thế hệ phụ nữ Tày, Nùng ở vùng cao Tuyên Quang, khung cửi không chỉ là công cụ lao động, mà còn là người bạn tri kỷ, lắng nghe buồn vui của những người bà, người mẹ.

Xem ngày chọn gỗ, đóng khung

"Khung cửi kẽo kẹt ngày đêm

Sợi tơ óng ả, ấm êm cửa nhà"

Trải qua bao thăng trầm, tiếng kẽo kẹt của những chiếc khung cửi cổ ở vùng cao Tuyên Quang vẫn ngân nga, dệt nên những sợi nhớ, sợi thương về một nét đẹp văn hóa đang được gìn giữ ở nơi này.

Trong căn nhà sàn nhỏ, bà Hoàng Thị Mến, một người phụ nữ Tày ngoài 70 tuổi (xã Thượng Lâm, H.Lâm Bình), vẫn giành một góc riêng cho chiếc khung cửi cũ kỹ lâu đời. Theo thời gian, thân gỗ của khung cửi đã phai màu, in hằn dấu tay của bao thế hệ phụ nữ trong gia đình. Chậm rãi vuốt ve chiếc khung cửi, bà Mến tự hào nói: "Cái khung cửi này là của bà tôi để lại. Từ khi tôi còn bé đã thấy nó ở đây rồi. Nó còn hơn cả tuổi đời tôi đấy!".

Toàn xã Thượng Lâm hiện có gần 30 khung cửi có tuổi đời trên 50 năm. Những khung cửi được gìn giữ qua nhiều đời như minh chứng về sự trao truyền nét văn hóa, phong tục dệt thổ cẩm, giữ gìn bản sắc của người Tày nơi đây.

Bà Nông Thị Định (xã Thượng Lâm) chia sẻ: "Khung cửi gia đình tôi có tuổi đời trên 70 năm. Ở đây nhà nào sở hữu khung cửi gia truyền như thế này thì tự hào lắm vì được mọi người nể trọng. Bởi đó là minh chứng gia đình đó rất nền nếp và những phụ nữ trong gia đình rất đảm đang, khéo léo, chịu thương, chịu khó".

Vậy nên dù có vẻ ngoài mộc mạc, nhưng những khung cửi cổ của người Tày Thượng Lâm được trân trọng như báu vật. Người Tày tin rằng, mỗi khung cửi đều có "vía" riêng, là nơi trú ngụ của "Me phái" (nghĩa là mẹ vải) - vị thần linh bảo hộ cho nghề dệt. Vì vậy, từ khi bắt đầu làm một chiếc khung cửi đến khi sử dụng và bảo quản khung cửi, người Tày luôn thực hiện với sự cẩn trọng và tôn kính, có những kiêng cữ khác lạ.

Bà Định tiết lộ, để có một khung cửi bền đẹp, chắc chắn thì nhất định phải xem ngày khi bắt đầu chọn gỗ, bắt tay dựng khung cửi, ngày đón khung cửi vào nhà đến ngày dệt vải đầu tiên. Khung cửi là vật dụng quan trọng nên việc này phải cẩn thận, chọn ngày đẹp, tránh ngày mất của ông, bà, bố, mẹ, ngày kiêng kỵ của dòng họ. Đặc biệt, trước ngày đón khung cửi và ngày bắt đầu dệt, người Tày sẽ báo cáo tổ tiên, thắp hương cầu khấn "Me phái" ban cho đôi tay khéo léo, dệt nên những tấm vải đẹp.

Nhịp điệu vùng cao

Không xa Thượng Lâm, tại xã Phúc Ứng, H.Sơn Dương, tiếng khung cửi cổ vẫn kẽo kẹt ngày đêm. Người Nùng ở đây rất có ý thức gìn giữ chúng. Nếu chẳng may bị hư hỏng, họ lập tức gọi thợ sửa ngay, tránh để khung cửi hỏng trong nhà. Thế nên, gia đình nào sở hữu được khung cửi cổ, gia truyền nhiều đời được coi là điều vô cùng may mắn.

Lớn lên với nghề dệt lâu đời, nơi các bà, các mẹ đều biết dệt và dệt khéo, bà Nông Thị Thao (xã Phúc Ứng) sớm quen thuộc cây thoi và bộ khung cửi. Bà Thao bảo, muốn làm được bộ khung cửi chắc chắn, bền đẹp thì không chỉ khéo tay mà còn phải biết sáng tạo. Mỗi khung dệt có nhiều bộ phận khác nhau. Khi giăng sợi lên khung, ráp các bộ phận vào nhau thì khung dệt mới chính thức được hoàn thành.

Khung cửi của người Nùng ở Phúc Ứng được cấu tạo từ nhiều bộ phận khác nhau như: khau, phứm, ống bu, cút nả phá, que tép đan hoa, con thoi, cán cáng, lép mở, lép cuốn. Người làm khung cửi phải biết quan sát để tìm ra những điểm mấu chốt nhằm tạo độ cân bằng, vững chắc cho bộ khung. Đồng thời, kích thước và độ nặng nhẹ cũng phải phù hợp với từng thợ dệt.

"Để làm ra một chiếc khung cửi bền cần phải có gỗ tốt, quan trọng nữa là thợ phải lành nghề, yêu nghề. Còn thợ sửa khung cửi thì cần phải có kinh nghiệm. Có người làm lâu năm rồi nên khi nghe tiếng khung cửi lách cách là biết khung cửi đó làm bằng gỗ gì, đang chạy tốt hay hỏng hóc chỗ nào. Thường thì khung cửi làm bằng gỗ xoan, gỗ lát. Những chi tiết đắt giá trên khung cửi như con thoi và cán cáng được chế tạo bằng gỗ quý hiếm như gỗ sưa và gỗ gụ để tạo độ bền", bà Thao cho hay.

Bí quyết để giữ gìn khung cửi bền đẹp, lâu đời chính là tìm được vị trí đặt khung cửi hợp lý. Sinh ra trong gia đình sở hữu khung cửi qua nhiều đời, chị Hoàng Thị Phùng chia sẻ: "Các cụ dặn rằng phải chọn những nơi khô ráo, thoáng đãng, tránh ánh nắng trực tiếp và tránh những nơi ẩm thấp để đặt khung cửi. Điều này giúp khung cửi không bị cong vênh hay mục nát theo thời gian".

Tiếng kẽo kẹt của khung cửi, dù ở Thượng Lâm hay Phúc Ứng, đều mang một ý nghĩa sâu sắc. Đó không chỉ là âm thanh của lao động cần cù, mà còn là nhịp điệu của cuộc sống, là hơi thở của văn hóa truyền thống. Những chiếc khung cửi cổ đã và đang kể lại câu chuyện về sự khéo léo, kiên nhẫn và tình yêu nghề của những người phụ nữ Tày, Nùng.

Mỗi thành viên trong gia đình đều dành cho khung cửi sự trân trọng và ý thức gìn giữ. Với họ, khung cửi không chỉ là một công cụ lao động mà còn là một báu vật tinh thần của mỗi gia đình. Việc sử dụng cẩn thận, thường xuyên lau chùi và bảo dưỡng khung cửi đã trở thành một nếp sống, một cách thể hiện lòng biết ơn đối với tổ tiên và những giá trị truyền thống. Nhờ đó, những khung cửi cổ ở Xứ Tuyên không chỉ tồn tại qua nhiều thế hệ mà còn tiếp tục "kể" câu chuyện về một phong tục dệt vải độc đáo, một cách thiết thực nhất để gìn giữ bản sắc của người Tày, Nùng nơi đây.