Chuyên gia tội phạm học bày cách lật tẩy kẻ lừa đảo ‘bắt cóc online, dụ dỗ bỏ nhà'

TPO - Dù cơ quan chức năng đã có hàng loạt cảnh báo song tội phạm “bắt cóc online” vẫn nở rộ, khai thác vào tâm lý sợ hãi, thiếu kỹ năng phản biện và sự cô lập trong thế giới số của giới trẻ.

Thời gian qua, liên tiếp các vụ việc học sinh, sinh viên bị các đối tượng giả danh cán bộ Công an gọi điện thông báo hợp tác điều tra do liên quan đến vụ án, đồng thời yêu cầu đến nhà nghỉ, khách sạn để phục vụ công tác điều tra với mục đích "bắt cóc online" chiếm đoạt tiền từ gia đình. Phóng viên đã có cuộc trao đổi với Tiến sĩ Đào Trung Hiếu - Chuyên gia tội phạm học xung quanh vấn đề trên.

Vì sao nạn nhân dễ tin vào kẻ giả danh Công an

Phóng viên: Thủ đoạn giả danh Công an để “bắt cóc online” nhắm vào học sinh, sinh viên nhằm chiếm đoạt tài sản đang 'nở rộ' trong thời gian qua. Vậy điều gì đã khiến các em dễ tin vào kẻ mạo danh như vậy, thưa ông?

Tiến sĩ Đào Trung Hiếu: Tâm lý của học sinh – sinh viên là sợ quyền lực, nể danh tiếng và thiếu khả năng kiểm chứng thực tế. Khi một người xưng danh Công an, nói giọng nghiêm nghị, dùng từ chuyên môn, đe dọa về “hồ sơ”, “đường dây rửa tiền”, “có lệnh triệu tập”… thì nạn nhân lập tức rơi vào trạng thái hoảng loạn – đó là phản ứng tâm lý thu mình vì sợ bị trừng phạt.

Các đối tượng thường dùng kịch bản mồi dẫn như: “Em có liên quan đến một vụ án”, “Chúng tôi cần xác minh tài khoản của em có bị hacker lợi dụng hay không”, “Chuyển tiền vào tài khoản của cơ quan để chứng minh em vô tội”… Lúc đó, nếu nạn nhân thiếu tỉnh táo và không dám chia sẻ với người thân, bạn bè, thì một mình trong sợ hãi sẽ dẫn đến hành vi phi lý – chuyển tiền, gửi ảnh CCCD, thậm chí bỏ nhà ra đi.

Nhưng rõ ràng học sinh – sinh viên hiện nay tiếp cận internet rất nhanh, đọc báo, xem tin tức liên tục. Tại sao dù đã có nhiều cảnh báo, các em vẫn là nhóm dễ bị lừa đảo nhất, thưa ông?

Tiến sĩ Đào Trung Hiếu: Bởi sự phát triển nhận thức không đồng đều với khả năng phản biện. Trẻ có thể thông minh về kỹ thuật, giỏi thao tác công nghệ, nhưng lại non nớt về tâm lý và dễ tin người – nhất là những gì mang tính quyền lực hoặc cấp bách.

Ngoài ra, tâm lý “chắc không đến lượt mình”, hoặc “tin nhưng không hiểu cơ chế hoạt động của lừa đảo”, khiến các em không tạo sẵn rào chắn đề kháng nhận thức. Nhiều em thấy vụ việc qua báo chí, nhưng không biết đối tượng đã tiếp cận mình bằng hình thức tương tự – vì nó được ngụy trang rất khéo.

Hơn nữa, sự thiếu gắn kết với người thân, không có kênh chia sẻ đáng tin cậy, khiến khi rơi vào tình huống nghi ngờ – các em chọn cách đối diện một mình, dễ hoảng loạn và làm theo hướng dẫn của kẻ xấu.

Cách nhận biết kẻ giả mạo Công an

Vậy làm sao để phân biệt giữa một cán bộ Công an thật và một kẻ mạo danh qua điện thoại hoặc mạng xã hội?

Tiến sĩ Đào Trung Hiếu: Nguyên tắc đầu tiên: Công an không làm việc qua mạng xã hội, không gửi “Zalo mời lên làm việc”, không yêu cầu chuyển tiền để xác minh.

Nếu có cán bộ thật gọi điện, họ sẽ: Xưng đầy đủ họ tên, cấp bậc, đơn vị; Có văn bản, giấy triệu tập đúng mẫu, đóng dấu đỏ; Làm việc tại trụ sở hoặc thông báo rõ ràng.

Trong khi đó, đối tượng lừa đảo thường che giấu thông tin thật, dùng số lạ, gửi link lạ, đòi “kết nối camera giám sát”, yêu cầu chụp CCCD, gấp rút chuyển tiền, hoặc dọa “nếu không làm theo sẽ bị bắt”.

Khi nhận cuộc gọi nghi ngờ, học sinh cần giữ bình tĩnh – ngắt liên lạc – báo với người thân – gọi công an địa phương để xác minh. Không làm theo bất kỳ yêu cầu nào trước khi có người lớn hỗ trợ.

Lời khuyên ông muốn gửi đến phụ huynh và học sinh – sinh viên trong bối cảnh tội phạm mạng ngày càng tinh vi?

Tiến sĩ Đào Trung Hiếu: Công nghệ không phải là kẻ thù, nhưng sự cả tin, thiếu hiểu biết và ngộ nhận về an toàn mới là lỗ hổng chết người. Chúng ta không thể cấm học sinh dùng mạng xã hội, nhưng phải trang bị cho các em “hệ miễn dịch kỹ thuật số” – bao gồm kiến thức, kỹ năng và cơ chế ứng phó.

Phụ huynh hãy đồng hành cùng con thay vì kiểm soát cứng nhắc. Nhà trường hãy chủ động giáo dục kỹ năng sống số như một môn học bắt buộc. Cơ quan chức năng cần xây dựng kênh tiếp nhận tố giác thân thiện, dễ tiếp cận với học sinh – sinh viên.

Chỉ khi mọi tầng lớp xã hội cùng vào cuộc, thì tội phạm công nghệ cao – dù có ngụy trang bao nhiêu lớp – cũng không thể bắt được con em chúng ta ngay trên nền tảng chúng sử dụng mỗi ngày.

Kỹ thuật thao túng điển hình, gọi là “grooming”

Cách đây ít ngày, vụ việc một nữ sinh lớp 6 ở Hà Nội vừa bị dụ dỗ bỏ nhà đi chơi, thậm chí sang Campuchia, rồi may mắn được tìm thấy ở TP.HCM khiến nhiều gia đình tỏ ra lo lắng. Dưới góc độ tội phạm học, ông lý giải ra sao về thủ đoạn và cách thức thao túng nạn nhân trong vụ việc này?

Tiến sĩ Đào Trung Hiếu: Đây là một điển hình của hành vi dụ dỗ trẻ em vượt biên vì mục đích bất minh, vốn đang ngày càng gia tăng dưới hình thức “phi truyền thống” – tức là không bắt cóc bằng vũ lực, mà thao túng bằng tâm lý qua mạng.

Kẻ xấu không cần gặp mặt, không cần dùng súng, dao hay xe chở, mà chỉ cần một tài khoản mạng xã hội với danh tính giả, một chuỗi tin nhắn lôi kéo và một kịch bản đánh vào tâm lý yếu điểm của trẻ: đó có thể là sự tò mò, cô đơn, ham muốn đổi đời hoặc tâm lý nổi loạn.

Thủ đoạn điển hình là giả làm người thân quen, thần tượng, bạn trai, nhà tuyển dụng, hoặc “cơ hội đi du học, làm việc lương cao ở nước ngoài”. Quá trình tiếp cận ban đầu thường rất nhẹ nhàng, nuôi dưỡng cảm xúc tích cực. Kẻ xấu chủ động tạo niềm tin, khen ngợi, lắng nghe, chăm sóc… sau đó dần tách trẻ ra khỏi hệ giá trị của gia đình – nhà trường, bằng cách gieo vào đầu nạn nhân suy nghĩ: “Ba mẹ không hiểu em”, “Ở đây em chẳng có tương lai”, “Anh sẽ lo cho em”, “Chỉ cần em đi theo anh là đủ”.

Đây là kỹ thuật thao túng điển hình, gọi là “grooming” – mồi chài tâm lý trẻ vị thành niên, vốn rất phổ biến trong các đường dây buôn người xuyên quốc gia, buôn bán nội tạng hoặc xâm hại tình dục trẻ em.

Dấu hiệu trẻ đang bị kẻ xấu dụ dỗ

Vậy, dấu hiệu nào cho thấy một đứa trẻ đang bị kẻ xấu dụ dỗ rời khỏi gia đình với mục đích không minh bạch, thưa ông?

Tiến sĩ Đào Trung Hiếu: Dễ nhận thấy nhất là sự thay đổi hành vi, cảm xúc và thói quen sử dụng thiết bị số. Trẻ bắt đầu giấu giếm nội dung trò chuyện, đổi mật khẩu, lén lút nhắn tin về đêm, hoặc có những câu nói lạ lùng như: “Ở đây chán quá”, “Con muốn đi thật xa”, “Có người sẵn sàng đón con ở nơi khác”…

Ngoài ra, trẻ có xu hướng giấu hành lý nhỏ, chuẩn bị tiền bạc hoặc vật dụng cá nhân, đôi khi vẽ ra “một tương lai lý tưởng” ở nơi xa xôi – dù chưa từng trao đổi với bố mẹ. Trong nhiều trường hợp, các em bị kẻ xấu tiêm vào đầu sự sợ hãi, như: “Nếu con nói ra, họ sẽ bắt cha mẹ con”, hoặc ngược lại, vẽ ra thiên đường: “Chỉ cần con đi, đời con sẽ khác”…

Khi thấy con tách biệt với gia đình, cắt liên lạc với bạn bè, thần tượng ai đó không rõ danh tính trên mạng, hoặc bỗng dưng có nhu cầu ra ngoài, đi xa một cách bất thường, thì cha mẹ và giáo viên cần ngay lập tức cảnh giác.

Qua vụ việc thì trách nhiệm của phụ huynh và nhà trường trong việc sử dụng mạng xã hội, điện thoại thông minh của trẻ cần được nhìn nhận ra sao để phòng ngừa hiệu quả?

Tiến sĩ Đào Trung Hiếu: Đã đến lúc chúng ta không thể giao điện thoại cho trẻ như một công cụ “giữ con im lặng”, mà phải hiểu rằng thiết bị thông minh là con dao hai lưỡi. Nếu không đi kèm định hướng và giám sát, thì chính cha mẹ đang mở cửa cho kẻ xấu tiếp cận con mình.

Gia đình cần đặt ra quy tắc rõ ràng về việc sử dụng thiết bị số, như: thời lượng, ứng dụng được phép cài đặt, quyền kiểm tra định kỳ, lịch sử tin nhắn, truy cập tài khoản mạng xã hội của con… Không nên đánh đồng việc “tôn trọng quyền riêng tư” với “phó mặc hoàn toàn”. Với trẻ dưới 16 tuổi, quyền riêng tư phải đi kèm quyền được bảo vệ.

Bên cạnh đó, nhà trường cần xem an toàn mạng xã hội là nội dung bắt buộc trong chương trình kỹ năng sống, tổ chức các buổi tập huấn, nói chuyện chuyên đề có sự tham gia của công an, chuyên gia tâm lý. Không chỉ dừng lại ở khẩu hiệu “hãy cẩn thận trên mạng”, mà cần diễn tập các tình huống cụ thể, nhận diện thủ đoạn thật – giả, để học sinh có phản xạ nhận biết và phản ứng đúng.