Chứng khoán hồi, thất nghiệp thấp, tăng trưởng dương, tại sao người dân một số nơi lại “cảm thấy” suy thoái?

Đôi khi không chỉ những con số GDP, CPI hay tỷ lệ thất nghiệp quyết định cách người dân cảm nhận về cuộc sống. Năm 2022, cụm từ “Vibecession” bất ngờ nổi lên và lan truyền nhanh chóng, mở ra một cách lý giải mới về khoảng cách giữa số liệu vĩ mô và tâm trạng vi mô của xã hội.

Vibecession là gì?

"Vibecession" là khoảng thời gian khi tâm trạng của người dân về nền kinh tế trở nên ảm đạm dù dữ liệu kinh tế không phản ánh một cuộc suy thoái truyền thống. Thực tế, không phải GDP giảm hay thất nghiệp tăng, mà là cảm giác của người dân về việc nền kinh tế đang diễn tiến như thế nào.

Thuật ngữ này được nhà bình luận tài chính Kyla Scanlon đặt ra năm 2022, kết hợp giữa vibe và recession, nhằm mô tả nghịch lý giữa cảm xúc và dữ liệu. Nền kinh tế có thể đang được cải thiện, lạm phát giảm, việc làm dồi dào. Nhưng nếu mọi người tin rằng tình hình đang xấu đi, họ sẽ ứng xử như đang trong khủng hoảng. Và niềm tin đó, thực sự là nhân tố gây ra hậu quả.

Sau đó, bà phân tích thêm trong bài viết "The Vibecession: The Self-Fulfilling Prophecy", lập luận rằng sự bi quan lan tỏa có thể thật sự dẫn đến suy thoái nếu khiến người tiêu dùng hạn chế chi tiêu, trì hoãn mua sắm lớn hay giảm đầu tư vào doanh nghiệp.

Thuật ngữ này nhanh chóng nổi lên trên TikTok, Twitter, đặc biệt là giới trẻ – vì họ cảm thấy kinh tế học truyền thống không phản ánh đúng trải nghiệm của bản thân. Ngày nay, "vibecession" đã trở thành khái niệm được dùng rộng rãi bởi nhà phân tích, nhà báo và quan chức chính phủ khắp toàn cầu.

Tại sao lại có "vibecession"?

Các chuyên gia giải thích, "vibecession" không phải là suy thoái thật sự, mà là suy thoái… trong cảm nhận. Có ba nguyên nhân chính:

Lạm phát kéo dài: Giá cả leo thang trong giai đoạn 2021–2023 khiến chi phí sinh hoạt dâng cao. Dù lạm phát hiện giảm, mức giá hiện tại vẫn cao hơn so với trước 2020. Các chi phí thiết yếu như thực phẩm, xăng, thuê nhà vẫn áp lực. Người tiêu dùng cảm thấy "sức mua giảm mạnh" dù số liệu cho rằng quá trình hồi phục đang diễn ra.

Mặc dù lạm phát hàng năm có thể thấp hơn, nhưng lạm phát tích lũy đã đẩy chi phí sinh hoạt tăng cao đáng kể trong ba năm qua. Thu nhập không theo kịp tốc độ tăng giá của các mặt hàng thiết yếu.

Hiệu ứng truyền thông và mạng xã hội: Những cụm từ như "suy thoái", "crash", "khủng hoảng" được lặp lại dày đặc trên báo chí và Twitter/X. Điều này khuếch đại nỗi lo, biến lo lắng thành cảm xúc chung.

Khoảng cách giàu – nghèo: Tăng trưởng kinh tế và lợi nhuận doanh nghiệp chủ yếu tập trung ở nhóm giàu, trong khi thu nhập thực tế của tầng lớp trung lưu và lao động phổ thông tăng rất chậm. Sự lệch pha này khiến "tâm trạng xã hội" khác biệt với báo cáo chính thức.

Dữ liệu có nói dối không?

Năm 2023, các chỉ số kinh tế Mỹ nhìn chung vẫn ổn. Tỷ lệ thất nghiệp dao động quanh 3,5% – mức thấp nhất 50 năm qua; GDP tăng đều mỗi quý; lạm phát giảm từ 9% giữa năm 2022 xuống 3.2% cuối năm 2023; cơ hội việc làm dồi dào, tăng trưởng tiền lương tích cực

Tuy nhiên, theo chỉ số niềm tin người tiêu dùng của Đại học Michigan, tâm lý người dân vào tháng 6/2022 đã rơi xuống mức thấp kỷ lục, kể cả khi lạm phát đã giảm và việc làm ổn định.

Các cuộc khảo sát từ CNBC và Gallup cũng cho thấy nhiều người Mỹ tin rằng quốc gia đang rơi vào suy thoái – dù dữ liệu không chứng minh điều đó.

Deloitte Insights cũng chỉ ra xu hướng tương tự ở châu Âu: lạm phát hạ nhiệt, thu nhập danh nghĩa tăng, song niềm tin tiêu dùng lại lao dốc. Các hộ gia đình thắt chặt chi tiêu, trì hoãn mua sắm lớn, bất chấp dữ liệu kinh tế vĩ mô khả quan.

Các nhà phân tích gọi đây là “khoảng cách nhận thức” (perception gap) – khi dữ liệu khách quan và cảm nhận chủ quan đi ngược. Và khoảng cách này có thể tác động ngược lại chính nền kinh tế: tâm lý bi quan khiến người dân giảm chi tiêu, doanh nghiệp ngần ngại đầu tư, từ đó… kéo tăng trưởng chậm lại.

Các nhà kinh tế học hành vi từ lâu đã nghiên cứu vai trò của cảm xúc và kỳ vọng trong việc định hình hành vi kinh tế. John Maynard Keynes gọi đây là "animal spirits", những bản năng tâm lý thúc đẩy con người chấp nhận rủi ro kinh tế hoặc thoái lui vì sợ hãi.