Chữa lành những vết thương tinh thần sau bão lũ

Sau những ngày bão lũ đi qua, điều ít ai nhìn thấy nhưng vô cùng nặng nề chính là những tổn thương tinh thần.

Mưa lũ không chỉ cuốn trôi nhà cửa, tài sản của người dân mà còn để lại trong ký ức người ở lại những tiếng kêu cứu vọng giữa đêm mịt mùng, những đứa trẻ bám vào nhau trong mưa gió giữa lằn ranh sinh tử và nỗi đau mất đi người thân chưa thể nguôi ngoai.

Nhiều người bị sang chấn tinh thần mạnh khi con chết hay cha mẹ, vợ hoặc chồng mất, có người rơi vào trạng thái bị "đơ" khi lũ "lấy mất tất cả"... Các cách hỗ trợ, giúp đỡ chữa lành tâm lý, sức khỏe cho người dân bị ảnh hưởng nặng sau mưa lũ ra sao?

Nỗi đau của người ở lại

Mưa trút không ngừng từ sáng 19-11, đêm đó dòng lũ hung dữ bất ngờ cuốn trôi mọi sự bình yên ở Hòa Thịnh, tỉnh Đắk Lắk (Phú Yên cũ). Anh Nguyễn Văn Hần tưởng chừng an toàn khi dựng nhà sát vách nhà bố mẹ để tiện chăm sóc bỗng mất tất cả. Chiều trước đó, cả gia đình quây quần ăn cơm, một bữa cơm trở thành bữa chia ly.

Khi nước lên quá nhanh, anh chạy ra chuồng bò để giữ tài sản nhưng cuối cùng phải leo lên mái tôn để thoát thân, bất lực nhìn đàn bò trôi đi. Hai ngày một đêm, anh bám trên mái tôn giữa dòng nước lạnh, không liên lạc được với ai, nước vẫn ngập gần hết người.

Khi nước rút, người ta tìm thấy cha mẹ anh đã qua đời. Anh Hần quay về nhà, nhìn cảnh cha mẹ nằm cạnh nhau, tái nhợt. Hai con anh may mắn sống sót nhưng thương tích quá nặng nề, hoảng loạn, ám ảnh bởi đêm sống sót kinh hoàng. "Không còn cảm xúc", anh nói như thể tim đã đóng băng.

Câu chuyện của gia đình anh Hần chỉ là một trong những gia đình ở Hòa Thịnh đang chịu nỗi đau mất mát không thể nào nguôi. Có người mất ông bà, cha mẹ; có người mất hết nhà cửa, tài sản; có trẻ em vẫn chưa hiểu chuyện gì vừa xảy ra, chỉ biết sợ hãi và ám ảnh. 

Sau mưa lũ, người sống sót mang theo thân xác mệt mỏi, mang theo hình ảnh người thân nằm lạnh lẽo dưới nước, mang theo vết thương không thể chữa lành, nhớ lại khoảnh khắc cuối cùng bên những người thân. Nhưng họ vẫn phải sống, cần vực dậy.

Vực dậy ra sao?

Sau những ngày bão lũ đi qua, điều ít ai nhìn thấy nhưng vô cùng nặng nề chính là những tổn thương tinh thần. Chia sẻ với Tuổi Trẻ, thạc sĩ tâm lý Hoàng Quốc Lân - chuyên gia tâm lý lâm sàng - cho biết đa số người dân sau thiên tai đều trải qua một "cơn sóng cảm xúc" kéo dài với những phản ứng rất tự nhiên nhưng cũng tiềm ẩn nhiều rủi ro nếu không được hỗ trợ đúng cách.

Theo ông Lân, sau cú sốc lớn như lũ quét, người dân thường từ trạng thái bàng hoàng, hoảng loạn ban đầu chuyển sang buồn thương, tiếc nuối. Nhiều người sống sót còn mang cảm giác tội lỗi khi bản thân may mắn hơn người thân. 

Mất ngủ, lo âu, ám ảnh là những phản ứng phổ biến. Một số người có thể tự hồi phục theo thời gian nhưng một bộ phận khác có nguy cơ cao phát triển rối loạn stress sau sang chấn (PTSD) và cần can thiệp chuyên sâu.

Ở trẻ em, tác động còn rõ rệt hơn. "Các em rất nhạy cảm. Sau lũ, trẻ có thể sợ mưa, giật mình bởi âm thanh lớn, ngủ mê sảng hoặc né tránh những nơi từng xảy ra lũ. Nhiều em bắt đầu gặp khó khăn khi đến trường", ông Lân phân tích. Nếu không được can thiệp kịp thời, những ám ảnh này có thể ảnh hưởng lâu dài đến học tập và khả năng điều tiết cảm xúc.

TS Trần Thị Hồng Thu, chuyên gia sức khỏe tâm thần, cũng cho rằng ngay sau thiên tai, người dân thường trải qua phản ứng căng thẳng cấp tính như mất ngủ, rối loạn ăn uống, dễ cáu, lo lắng cực độ. 

Có người bật khóc, có người lại rơi vào trạng thái lặng im, tách biệt khỏi xung quanh. Những ai mất người thân thường đi qua chuỗi cảm xúc sốc - phủ nhận - đau buồn sâu sắc. 

Nếu không được hỗ trợ sớm, tình trạng này có thể chuyển sang rối loạn stress sau sang chấn hoặc trầm cảm hậu thiên tai. Đây là điều chúng ta cần nhận diện sớm để tránh sang chấn trở thành vết thương tâm lý lâu dài.

Theo bác sĩ Thu, với mỗi người khác nhau thì mức độ tổn thương không giống nhau. Đặc biệt với phụ nữ, đặc biệt là người mẹ, chịu áp lực kép vừa phải lo cho con cái vừa tự mình gánh chịu tổn thương. Ngoài ra lực lượng cứu hộ cũng là nhóm dễ bị sang chấn gián tiếp vì chứng kiến nhiều hình ảnh đau thương mà không có thời gian hồi phục.

Tuy nhiên những tổn thương về tinh thần sau thiên tai không phải ai cũng dễ dàng nhận ra. Họ chỉ thấy mất ngủ, mệt mỏi, hay quên, dễ giật mình hay đau đầu, tức ngực mà đi khám lại không phát hiện nguyên nhân thực thể. Một số trở nên lặng lẽ hơn, thu mình hoặc dễ nổi nóng vì những chuyện nhỏ.

"Nếu được lắng nghe, chia sẻ và hướng dẫn hồi phục đúng cách, đa số sẽ trở lại bình thường. Nhưng khi không được hỗ trợ xử lý sớm, những sang chấn đó sẽ "đóng băng" trong tiềm thức. Một ngày nào đó chỉ cần nghe tiếng mưa, tiếng nước chảy, người bệnh có thể tái hiện ký ức như thật (flashback), tim đập nhanh, toát mồ hôi, rơi vào hoảng loạn", bác sĩ Thu cho biết.

Do đó nếu tình trạng này kéo dài, họ có nguy cơ rối loạn lo âu, trầm cảm hoặc PTSD mạn tính. Ở phạm vi cộng đồng, cảm giác bất an và sợ hãi lan truyền có thể làm giảm tinh thần tái thiết, ảnh hưởng đến năng lực phục hồi xã hội.