Cấp thiết bảo tồn voi: Buôn làng vắng bóng voi

Hàng chục năm trước, Tây nguyên là xứ sở voi nhà của Việt Nam. Gần như đến địa phương nào trên vùng đất này cũng dễ dàng bắt gặp từ một vài con đến cả đàn hàng chục voi đủng đỉnh đi giữa các buôn làng. Giờ đây, phải về các điểm du lịch Buôn Đôn, hồ Lắk (Đắk Lắk) mới thấy được voi.

HẾT THỜI VOI ĐI NƯỜM NƯỢP

Một ngày nắng ráo cuối mùa mưa, PV Thanh Niên tìm gặp ông Y Khu Êban, một người nuôi voi kỳ cựu ở buôn Ea Ma, xã Buôn Đôn (Đắk Lắk). Ông cho biết mới ra rừng kiểm tra con voi Ta Nuôn của gia đình đang được thả kiếm ăn ở khu lõi Vườn quốc gia Yok Đôn. Nhắc chuyện voi ngày xưa, ông hào hứng: "Mình làm nài voi từ khi còn nhỏ, theo người bác cho voi đi ăn trong rừng, cưỡi voi đi kéo gỗ, vào rẫy hái bắp, xuống sông cho voi tắm... Ngày trước, năm nào buôn làng cũng có vài voi con để thuần dưỡng, thích lắm. Nhà khá giả trong vùng có vài con voi là chuyện thường, không như bây giờ 3, 4 hộ mới cùng sở hữu một voi".

Theo ông Y Khu, voi ở vùng Buôn Đôn thời trước nhiều lắm, những năm 1970 - 1980 có từ 200 - 300 con. Cách đây hơn 10 năm vẫn còn hơn 100 con voi. "Buôn Đôn nổi tiếng nhiều voi vì từ xa xưa nơi đây có tập tục săn bắt voi rừng. Sau này, khi nhà nước không cho phép nữa thì mới dừng săn bắt voi. Còn voi nhà của các hộ dân ngày trước cũng sinh sản nhiều, voi đến già vẫn đẻ bình thường như trâu, bò", chủ voi này lý giải. Theo ông, những năm trước voi nhà Buôn Đôn được người dân bán bớt về nhiều nơi trong tỉnh như Buôn Ma Thuột, các huyện cũ trước đây như Lắk, Krông Ana, Krông Bông... Voi còn được bán ra tỉnh ngoài như Gia Lai, Lâm Đồng, các rạp xiếc cũng đến mua voi, rồi một số voi chết già hoặc do bị voi rừng tấn công... Vì những lý do này, qua thời gian, số voi Buôn Đôn hao hụt dần.

Tại vùng hồ Lắk, nơi có nhiều voi thứ hai ở Đắk Lắk cũng chứng kiến tình trạng giảm sút lượng voi nhà. "Voi già chết nhiều quá!", đó là lời cảm thán của ông Bùi Văn Đức, giám đốc một hợp tác xã du lịch trên địa bàn, khi được hỏi về hiện trạng voi nhà. Là người từng sở hữu voi, liên kết với nhiều chủ voi trong vùng làm du lịch cưỡi voi hơn 20 năm qua, ông Đức không khỏi chạnh lòng trước sự thưa thớt dần của đàn voi.

"Cùng với Buôn Đôn, vùng hồ Lắk cũng là "kinh đô voi" của Đắk Lắk, nhưng hào quang của một thời đông đúc voi nhà đang mờ dần. Hồi tôi khởi sự làm du lịch voi, xã Liên Sơn Lắk bây giờ (nhập từ 2 xã Yang Tao, Bông Krang và TT.Liên Sơn cũ) có gần 40 con voi nhà, giờ chỉ còn 11 con. Nhiều voi già chết đi, giờ người dân dù có muốn mua voi về tiếp tục nuôi nhưng cũng không có voi con", ông Đức cho hay.

10 NĂM NỮA SẼ HẾT VOI NHÀ ?

Thống kê của UBND tỉnh Đắk Lắk cho thấy vào năm 1980, đàn voi nhà tỉnh này có 502 con, năm 1998 giảm xuống 166 con, đến năm 2017 chỉ còn 44 con. Theo Trung tâm bảo tồn voi, cứu hộ động vật và quản lý bảo vệ rừng (gọi tắt Trung tâm bảo tồn voi, thuộc Sở NN-MT Đắk Lắk), hiện số lượng voi nhà toàn tỉnh còn 33 cá thể. Từ nhiều năm trước, tình trạng voi nhà suy giảm số lượng đã được cảnh báo mạnh mẽ nhưng đà giảm vẫn cứ tiếp tục, khó ngăn chặn được.

Bà Lê Thị Mỹ Trinh, Quản lý phúc lợi động vật - Tổ chức Động vật châu Á (AAF) - đơn vị có nhiều hoạt động hỗ trợ nâng cao phúc lợi, bảo tồn voi nhà tại Đắk Lắk, dự báo qua theo dõi đà suy giảm số lượng voi nhà, khả năng trong 10 năm nữa, tỉnh này sẽ không còn voi nhà.

Theo bà Trinh, có nhiều nguyên nhân ảnh hưởng đến chất lượng sống của voi nhà ở Đắk Lắk. Trong đó, môi trường sinh sống của voi bị thu hẹp, rừng không còn nhiều, nhất là vùng hồ Lắk. Voi bản chất là động vật hoang dã, cần sống trong rừng, nhưng lại bị đưa về sống trong các buôn làng, sử dụng để kéo gỗ, phục vụ sản xuất cho con người, và sau này là khai thác du lịch cho khách cưỡi. Những hoạt động này đều gây tổn hại sức khỏe của voi.

"Bàn chân voi vốn có cấu tạo chỉ để đứng trên nền đất, nền cát, nhưng khi đưa vào làm du lịch thì chủ yếu phải đi đứng trên nền xi măng cứng, lại đứng trong nhiều giờ liền nên dễ gây ra bệnh về chân móng", bà Trinh nói.

Bà Trinh cũng cho rằng cường độ làm việc của voi nhà khi tham gia du lịch cưỡi voi quá lớn. Về giải phẫu học, lưng của voi châu Á gồ lên, gai xương chĩa lên trên, nên khi phải mang bành nặng, chở người trên lưng đã ảnh hưởng nhiều đến xương sống. Ngoài ra, voi làm du lịch nhiều lúc bị buộc đứng một chỗ, không đủ thức ăn nước uống. Voi là loài động vật còn có nhu cầu về tinh thần, không được tự do thì sẽ bị stress, căng thẳng, từ đó gây ra những phản ứng tiêu cực. Nhiều lần ở vùng Lắk, Buôn Đôn, voi bị lạm dụng quá tải, trở nên kích động, hất du khách trên lưng xuống. Tổ chức AAF cũng đã nêu ra những vấn đề bất cập trong việc sử dụng voi làm du lịch này.

Ông Vũ Đức Giỏi, Phó giám đốc Trung tâm giáo dục môi trường và dịch vụ Vườn quốc gia Yok Đôn, cũng cho rằng môi trường sống thay đổi, cùng việc khai thác du lịch cưỡi voi kéo dài nhiều năm qua đã bào mòn sức khỏe, ảnh hưởng tuổi thọ của đàn voi nhà Đắk Lắk. Là người tham gia điều hành mô hình du lịch thân thiện với voi tại vườn gần 6 năm qua, ông Giỏi khẳng định không gì có thể đem lại phúc lợi nhiều cho voi nhà bằng cách để chúng sống thật sự thoải mái trong môi trường tự nhiên.

"Quan sát cách khai thác du lịch cưỡi voi thời gian trước đây trên địa bàn mới thấy voi nhà bị "giam lỏng" do dành nhiều thời gian chờ khách, bị khống chế về không gian và thời gian kiếm ăn. Ban ngày phải chở khách, ban đêm bị cột xích trong rừng. Những hạn chế này khiến phần lớn voi nhà làm du lịch suy kiệt sức khỏe, dễ nhiễm bệnh, tuổi thọ giảm", ông Giỏi cho hay.

Trao đổi với PV Thanh Niên, ông Nguyễn Công Chung, Phó giám đốc Trung tâm bảo tồn voi Đắk Lắk, nhận định nguyên nhân suy giảm số lượng voi nhà trên địa bàn Đắk Lắk thời gian qua chủ yếu do voi già yếu chết đi mà không có voi con bổ sung. Qua theo dõi nguồn gốc lý lịch của voi thì toàn bộ số voi nuôi nhốt tại Đắk Lắk đều trong độ tuổi già, nhỏ nhất cũng đã 40 tuổi. Để ngăn đà suy giảm số lượng voi nhà ở Đắk Lắk, Trung tâm bảo tồn voi đang nỗ lực triển khai các nhiệm vụ theo dõi, chăm sóc sức khỏe cho voi, triển khai chương trình voi sinh sản; đồng thời đề xuất phương án nhập thêm voi trẻ để tăng đội ngũ voi có khả năng sinh sản...

Ông Chung cũng cho biết trong số 33 voi nhà hiện nay, mới có 14 cá thể của Trung tâm bảo tồn voi, Vườn quốc gia Yok Đôn và một vài cá thể voi của tư nhân tham gia mô hình du lịch thân thiện với voi thường xuyên được chăm sóc, nâng cao phúc lợi. Những cá thể voi này được tự do đi lại để tìm thức ăn, được ăn những loại thức ăn ưa thích, cần thiết cho cơ thể nên sức khỏe tốt hơn, tinh thần thoải mái và được thể hiện những tập tính đặc trưng của loài voi. "14 cá thể voi nói trên có phúc lợi tốt hơn hẳn so với các cá thể voi đang phục vụ du lịch cưỡi voi", ông Nguyễn Công Chung nhận xét. 

(còn tiếp)