Bất đồng khiến chính phủ Mỹ lần đầu đóng cửa sau gần 7 năm

Với 55 phiếu thuận và 45 phiếu chống, Thượng viện Mỹ do đảng Cộng hòa kiểm soát ngày 30/9 không thể hội đủ 60 phiếu thuận để thông qua dự luật Nghị quyết Tiếp tục (Continuing Resolution - CR) do đảng này hậu thuẫn nhằm ngăn chính phủ đóng cửa trước hạn chót nửa đêm.

Một giải pháp vào phút chót để ngăn chính phủ đóng cửa trở nên bất khả thi, bởi cả đảng Cộng hòa lẫn Dân chủ đều không cho thấy họ có thể thu hẹp bất đồng. Hơn nữa, bất kỳ thỏa thuận nào đạt được cũng sẽ phải được Hạ viện thông qua, trong khi cơ quan này đang không trong kỳ họp.

Tình thế đồng nghĩa chính phủ Mỹ phải đóng cửa từ 0h ngày 1/10 (11h giờ Hà Nội), chỉ duy trì những chức năng thiết yếu như hành pháp, an ninh quốc gia.

"Tôi nghĩ đây là chuyện giờ đây không thể tránh khỏi", Chủ tịch Hạ viện Mike Johnson, đảng Cộng hòa, nói với CNN đêm 30/9.

Quốc hội Mỹ đối mặt hạn chót phê duyệt ngân sách trước ngày 1/10, thời điểm bắt đầu năm tài khóa mới. Hiến pháp quy định mọi khoản chi tiêu của chính phủ liên bang đều phải được lưỡng viện thông qua. Dự luật ngân sách khởi phát từ Hạ viện, sau đó được Thượng viện phê chuẩn và Tổng thống ký ban hành.

Những cuộc đấu ngân sách thường căng thẳng đến phút chót, khi đảng Cộng hòa và Dân chủ đều có những ưu tiên chính sách riêng, quyết không nhượng bộ. Đây là dịp phe thiểu số thường tận dụng ảnh hưởng của họ ở Thượng viện để tìm kiếm nhượng bộ từ đối thủ.

Sau cuộc bầu cử năm 2024, đảng Cộng hòa đang kiểm soát Nhà Trắng cũng như giữ thế đa số tại lưỡng viện quốc hội, có tỷ lệ ghế so với đảng Dân chủ lần lượt là 219-213 Hạ viện (ba ghế còn lại đang trống) và 53-47 tại Thượng viện.

Tại Thượng viện, dự luật ngân sách cần phải nhận được 60 trên 100 phiếu thuận. Do đó, để dự luật được thông qua, phe Cộng hòa cần tìm kiếm sự ủng hộ từ ít nhất 7 thượng nghị sĩ Dân chủ.

Khi xây dựng ngân sách cho năm tài khóa 2025, các nghị sĩ Dân chủ từ chối hợp tác nếu "lằn ranh đỏ" của họ là vấn đề trợ cấp bảo hiểm y tế theo Đạo luật Chăm sóc sức khỏe Hợp túi tiền (ACA) dự kiến hết hạn vào cuối năm không được gia hạn.

Phe Cộng hòa giữ quan điểm rằng chăm sóc y tế và các vấn đề khác cần được bàn thảo tách biệt với tiến trình phê duyệt ngân sách, đồng thời kêu gọi Dân chủ chấp thuận giải pháp gia hạn tạm thời.

Khác biệt này là trở ngại chính trong nỗ lực thông qua ngân sách cho năm tài khóa 2026, John Owens, giáo sư chuyên về chính trường Mỹ tại Đại học Westminster, Anh, nói với Al Jazeera. Phe Dân chủ sẽ không ủng hộ dự luật của đảng Cộng hòa, trừ khi đối thủ đảo ngược những cắt giảm liên quan ACA được nêu ra trong "Đạo luật To đẹp" hồi tháng 7.

Quá trình thông qua ngân sách vốn thường kéo dài sang năm tài khóa mới. Các nghị sĩ nhìn chung muốn tránh kịch bản chính phủ đóng cửa, bởi hậu quả kinh tế lẫn chính trị đều nặng nề. Quốc hội Mỹ gần như luôn phải dùng CR, có vai trò như ngân sách ngắn hạn, để duy trì hoạt động.

Ngày 19/9, phe Cộng hòa tại Hạ viện đã thông qua CR để giữ chính phủ hoạt động đến ngày 21/11, mô tả đây là một nghị quyết "sạch". Tuy nhiên, phe Dân chủ vẫn kiên quyết yêu cầu Cộng hòa phải đàm phán về ngân sách toàn diện trước thì họ mới ủng hộ CR.

Các nghị sĩ Dân chủ cũng muốn tránh chính phủ đóng cửa, đưa ra CR với thời hạn cho đến ngày 31/10. CR của đảng Dân chủ tích hợp nhiều ưu tiên của phe này, như gia hạn vĩnh viễn các khoản trợ cấp theo ACA.

Do tính chất đảng phái, cả hai dự luật CR đều không hội đủ 60 phiếu ủng hộ tại Thượng viện. Trong khi đó, sau kỳ nghỉ hồi giữa tháng 9, các lãnh đạo Cộng hòa tại Hạ viện quyết định không triệu tập nghị sĩ phe mình trở lại Washington trước tháng 10, khiến mọi nỗ lực tìm phương án thay thế trở nên bất khả thi.

Cuộc gặp ngày 29/9 giữa Tổng thống Trump với các lãnh đạo tại quốc hội của hai đảng không mang đến thỏa thuận nào. Phe Cộng hòa và Dân chủ đều đổ lỗi cho nhau vì khiến chính phủ đối mặt nguy cơ đóng cửa.

"Tôi nghĩ chúng ta sẽ đóng cửa vì đảng Dân chủ sẽ không làm điều đúng đắn", Phó tổng thống JD Vance phát biểu với báo giới sau cuộc gặp.

Lãnh đạo Dân chủ tại Thượng viện Chuck Schumer đưa ra cáo buộc tương tự với đảng Cộng hòa. Chủ tịch Hạ viện Mike Johnson chỉ trích ông Schumer vì không thúc đẩy các nghị sĩ Dân chủ ủng hộ CR của đảng Cộng hòa và tuyên bố không thương lượng cho đến khi chính phủ hoạt động trở lại.

Nếu không có giải pháp tạm thời, các cơ quan liên bang trong chính phủ Mỹ sẽ phải dừng những hoạt động không thiết yếu, chỉ duy trì những hoạt động cần thiết nhất. Những nhân viên có lương được chi trả từ nguồn khác ngoài ngân sách không bị ảnh hưởng.

Văn phòng Ngân sách Quốc hội (CBO) ngày 30/9 ước khoảng 750.000 nhân viên liên bang có thể phải nghỉ việc tạm thời, dù họ sẽ được trả lương bù sau khi chính phủ mở cửa trở lại. Tổng chi phí tiền lương của số nhân viên này vào khoảng 400 triệu USD mỗi ngày.

CBO cũng lưu ý rằng tác động của việc chính phủ đóng cửa "phụ thuộc vào thời gian kéo dài và vào cách thức mà chính quyền quyết định ứng phó".

Tình hình thêm căng thẳng khi Văn phòng Quản lý và Ngân sách Nhà Trắng (OMB) đã gửi yêu cầu đến các cơ quan liên bang, yêu cầu chuẩn bị phương án RIF (reduction-in-force), tức sa thải vĩnh viễn nhân viên trong các chương trình không được tài trợ hoặc không phù hợp với ưu tiên chính sách của ông Trump.

Giới chuyên gia mô tả đây là động thái chưa từng có. Tổng thống Trump ngày 30/9 một lần nữa cảnh báo chính quyền liên bang có thể "cắt giảm lượng lớn nhân sự".

"Chúng tôi không muốn làm vậy, nhưng cũng không muốn để xảy ra gian lận, lãng phí và lạm dụng", ông chủ Nhà Trắng nói.

Kể từ năm 1981, chính phủ Mỹ đã đóng cửa 15 lần, hầu hết chỉ một hoặc hai ngày.

Lần dài nhất diễn ra vào nhiệm kỳ đầu của ông Trump trong 35 ngày hồi năm 2018-2019, khiến khoảng 340.000 trong số 800.000 nhân viên liên bang phải nghỉ việc tạm thời. Nguyên nhân dẫn đến lần đóng cửa khi đó là bất đồng về vấn đề nhập cư.

Lần gián đoạn ngân sách này đã khiến nền kinh tế Mỹ thiệt hại vĩnh viễn khoảng 3 tỷ USD, theo ước tính của CBO.

Như Tâm (Theo AFP, Reuters, CBS News)