"Bắt cóc online": Khi những đứa trẻ giỏi công nghệ nhưng non nớt về tâm lý

(Dân trí) - Thượng tá Đào Trung Hiếu cho biết, tâm lý của học sinh, sinh viên là sợ quyền lực, nể danh tiếng và thiếu khả năng kiểm chứng. Do đó, Khi đối mặt với một người xưng công an, các em dễ hoảng loạn.

Khoảng một tháng vừa qua, từ khóa “bắt cóc online” liên tục xuất hiện, gắn liền với những vụ lừa đảo chiếm đoạt tài sản, mà nạn nhân đều là các học sinh, sinh viên.

Có thể nhận thấy, phương pháp lừa đảo của các đối tượng xấu không hề thay đổi, đều là thông qua không gian mạng, giả mạo là cán bộ công an, đe dọa “con mồi” để buộc phải chuyển tiền. Tuy nhiên, thủ đoạn của chúng đã được “nâng cấp”, tinh vi hơn, độc ác hơn.

"Bắt cóc online"

Chiều 26/7, T. (18 tuổi, sinh viên năm nhất ở Hà Nội) được một người lạ gọi, nói có liên quan đến đường dây rửa tiền và yêu cầu tải ứng dụng “ZOOM WORKPLACE”.

Sau khi vào ứng dụng, T. thấy một người mặc trang phục cảnh sát, nói cậu đang liên quan đến đường dây rửa tiền tại TPHCM và yêu cầu phải chứng minh mình vô tội.

Sáng hôm sau, các đối tượng tiếp tục gọi điện yêu cầu T. ra một khách sạn để làm việc và không được liên lạc với bất kỳ ai, đồng thời yêu cầu phải soạn một tin nhắn yêu cầu bố mẹ chuyển 250 triệu đồng.

Cùng ngày, M. (18 tuổi, sinh viên đại học) nhận được tin nhắn thông báo đủ điều kiện tham gia khóa học trao đổi sinh viên quốc tế. Tuy nhiên, để tham gia khóa học, M. phải chứng minh được tài chính của bản thân.

Sau đó, M. bị các đối tượng dẫn dắt, yêu cầu nhắn tin cho gia đình đề nghị chuyển 500 triệu đồng để in sao kê tài khoản và phải làm ngay, nếu không sẽ bỏ lỡ cơ hội du học. Từ đó, các đối tượng thao túng tâm lý, ép buộc M. bỏ nhà đi, nói bị bắt cóc để gia đình chuyển tiền.

Cũng tên M. (19 tuổi, sinh viên đại học), giữa tháng 7 bị một nhóm người tự xưng công an, gọi điện thông báo cô liên quan đến một đường dây rửa tiền và buôn bán chất cấm. Các đối tượng yêu cầu cháu phải chuyển tiền vào tài khoản để phục vụ công tác điều tra.

Do không có tiền, M. được các đối tượng hướng dẫn tìm chỗ kín đáo để vẽ lên mặt, người các vết thương giống như bị đánh, rồi liên hệ về gia đình báo mình bị bắt cóc, yêu cầu chuyển tiền chuộc.

Cá biệt, ngày 21/7, X. (18 tuổi, ở phường Việt Hưng, Hà Nội) nhận được cuộc gọi của người tự xưng là công an, báo nữ sinh này liên quan đến một đường dây rửa tiền. X. được yêu cầu phối hợp để làm rõ.

Kể từ lúc này, X. bị thao túng, xóa hết các ứng dụng tài khoản mạng xã hội, chỉ giữ lại Zoom.

Qua Zoom, đối tượng cho X. xem thẻ ngành CAND, nói những thuật ngữ chuyên ngành, trình bày hồ sơ vụ án... khiến X. tin tưởng, khai báo toàn bộ những thông tin cá nhân, đặc biệt là tự quay clip khỏa thân để chứng minh “không phải tội phạm đang bị truy tìm”.

Sau đó, bố của X. bị yêu cầu chuyển 300 triệu đồng để chuộc con và ngăn chặn việc bị phát tán clip nhạy cảm của X.

Khi những đứa trẻ một mình đối mặt với "con cáo"

Theo Thượng tá Đào Trung Hiếu, Tiến sĩ Tội phạm học, tâm lý của học sinh, sinh viên là sợ quyền lực, nể danh tiếng và thiếu khả năng kiểm chứng thực tế.

“Khi một người xưng danh công an, nói giọng nghiêm nghị, dùng từ chuyên môn, đe dọa về “hồ sơ”, “đường dây rửa tiền”, “có lệnh triệu tập”… thì nạn nhân lập tức rơi vào trạng thái hoảng loạn. Đó là phản ứng tâm lý thu mình vì sợ bị trừng phạt”, ông Hiếu phân tích.

Cũng theo vị chuyên gia, các đối tượng thường dùng kịch bản mồi dẫn như: “Em có liên quan đến một vụ án”, “Chúng tôi cần xác minh tài khoản của em có bị hacker lợi dụng hay không”, “Chuyển tiền vào tài khoản của cơ quan để chứng minh vô tội”…

Lúc đó, nếu nạn nhân thiếu tỉnh táo và không dám chia sẻ với người thân, bạn bè, thì một mình trong sợ hãi sẽ dẫn đến hành vi phi lý: Chuyển tiền, gửi ảnh CCCD, thậm chí bỏ nhà ra đi.

Thượng tá Đào Trung Hiếu cho biết, dù được tiếp cận với internet, cùng với sự cảnh báo liên tục của cơ quan chức năng, nhưng điều này không đồng nghĩa mọi học sinh, sinh viên đều có khả năng phản biện.

“Trẻ có thể thông minh về kỹ thuật, giỏi thao tác công nghệ, nhưng lại non nớt về tâm lý và dễ tin người, nhất là những gì mang tính quyền lực hoặc cấp bách.

Ngoài ra, tâm lý “chắc không đến lượt mình”, hoặc “tin nhưng không hiểu cơ chế hoạt động của lừa đảo”, khiến các em không tạo sẵn rào chắn đề kháng nhận thức. Nhiều em thấy vụ việc qua báo chí, nhưng không biết đối tượng đã tiếp cận mình bằng hình thức tương tự, vì nó được ngụy trang rất khéo”, ông Hiếu lý giải.

Bên cạnh đó, theo vị tiến sĩ, một yếu tố khác khiến học sinh, sinh viên dễ rơi vào bẫy đó là sự thiếu gắn kết với người thân, hoặc không có kênh chia sẻ đáng tin cậy, khiến khi rơi vào tình huống nghi ngờ. Do đó, khi đối mặt với những “con cáo”, các em thường cô độc, dễ rơi vào hoảng loạn và vô thức làm theo yêu cầu của kẻ xấu.

Dưới góc độ là chuyên gia về tâm lý, ông Hiếu chỉ ra một số dấu hiệu nhận biết trẻ có thể đang bị kẻ xấu thao túng.

“Dễ nhận thấy nhất là sự thay đổi hành vi, cảm xúc và thói quen sử dụng thiết bị số. Trẻ bắt đầu giấu diếm nội dung trò chuyện, đổi mật khẩu, lén lút nhắn tin về đêm, hoặc có những câu nói lạ lùng như: “Ở đây chán quá”, “Con muốn đi thật xa”, “Có người sẵn sàng đón con ở nơi khác”…

Ngoài ra, trẻ có xu hướng giấu hành lý nhỏ, chuẩn bị tiền bạc hoặc vật dụng cá nhân, đôi khi vẽ ra “một tương lai lý tưởng” ở nơi xa xôi, dù chưa từng trao đổi với bố mẹ. Trong nhiều trường hợp, các em bị kẻ xấu tiêm vào đầu sự sợ hãi, như: “Nếu con nói ra, họ sẽ bắt cha mẹ con”, hoặc ngược lại, vẽ ra thiên đường: “Chỉ cần con đi, đời con sẽ khác”…”, ông Hiếu nói.

Vị thượng tá nhấn mạnh, khi thấy trẻ tách biệt với gia đình, cắt liên lạc với bạn bè, thần tượng ai đó không rõ danh tính trên mạng, hoặc bỗng dưng có nhu cầu ra ngoài, đi xa một cách bất thường, cha mẹ và giáo viên cần ngay lập tức cảnh giác.

"Thiết bị thông minh là con dao hai lưỡi"

“Đã đến lúc chúng ta không thể giao điện thoại cho trẻ như một công cụ “giữ con im lặng”, mà phải hiểu rằng thiết bị thông minh là con dao hai lưỡi. Nếu không đi kèm định hướng và giám sát, thì chính cha mẹ đang mở cửa cho kẻ xấu tiếp cận con mình”, Thượng tá Đào Trung Hiếu nói.

Theo ông, gia đình cần đặt ra quy tắc rõ ràng về việc sử dụng thiết bị số, như: Thời lượng, ứng dụng được phép cài đặt, quyền kiểm tra định kỳ, lịch sử tin nhắn, truy cập tài khoản mạng xã hội của con…; không nên đánh đồng việc “tôn trọng quyền riêng tư” với “phó mặc hoàn toàn”. Với trẻ dưới 16 tuổi, quyền riêng tư phải đi kèm quyền được bảo vệ.

Bên cạnh đó, Thượng tá Hiếu cho rằng, nhà trường cần xem an toàn mạng xã hội là nội dung bắt buộc trong chương trình kỹ năng sống, tổ chức các buổi tập huấn, nói chuyện chuyên đề có sự tham gia của công an, chuyên gia tâm lý.

“Không chỉ dừng lại ở khẩu hiệu “hãy cẩn thận trên mạng”, mà cần diễn tập các tình huống cụ thể, nhận diện thủ đoạn thật - giả, để học sinh có phản xạ nhận biết và phản ứng đúng”, ông Hiếu chia sẻ.

“Công nghệ không phải là kẻ thù, nhưng sự cả tin, thiếu hiểu biết và ngộ nhận về an toàn mới là lỗ hổng chết người. Chúng ta không thể cấm học sinh dùng mạng xã hội, nhưng phải trang bị cho các em “hệ miễn dịch kỹ thuật số”, bao gồm kiến thức, kỹ năng và cơ chế ứng phó”, vị chuyên gia nhấn mạnh.

Ông kiến nghị các phụ huynh hãy đồng hành cùng con thay vì kiểm soát cứng nhắc, còn nhà trường hãy chủ động giáo dục kỹ năng sống số như một môn học bắt buộc. Trong khi đó, cơ quan chức năng cần xây dựng kênh tiếp nhận tố giác thân thiện, dễ tiếp cận với học sinh, sinh viên.

“Chỉ khi mọi tầng lớp xã hội cùng vào cuộc, tội phạm công nghệ cao, dù có ngụy trang bao nhiêu lớp, cũng không thể bắt được con em chúng ta ngay trên nền tảng chúng sử dụng mỗi ngày”, Thượng tá Đào Trung Hiếu nhận định.

Gia đình cần quan tâm đến con cái nhiều hơn

Theo luật sư Trần Tuấn Anh, Công ty luật Minh Bạch, học sinh, sinh viên ngày nay được đánh giá là có khả năng tiếp cận công nghệ tốt, nhưng lại chính là nhóm đối tượng dễ bị tổn thương vì thiếu kinh nghiệm sống, tâm lý chưa ổn định, dễ hoang mang khi bị đe dọa.

Ông cho rằng, nhà trường và gia đình đóng vai trò rất quan trọng trong việc bảo vệ học sinh, sinh viên khỏi những chiêu trò lừa đảo ngày càng tinh vi, đặc biệt là hình thức “bắt cóc online”, giả danh công an, viện kiểm sát để đe dọa, chiếm đoạt tài sản.

Luật sư Tuấn Anh cho biết, từ góc độ gia đình, việc cho con sử dụng điện thoại, mạng xã hội quá sớm trong khi chưa có kỹ năng tự bảo vệ bản thân là một rủi ro lớn. Nhiều phụ huynh vì mải làm ăn hoặc do hoàn cảnh đặc biệt như ly hôn, con cái thiếu sự giám sát, dẫn đến việc trẻ dễ bị các đối tượng xấu tiếp cận, lừa gạt. Đây rõ ràng là một phần nguyên nhân.

Qua đó, theo luật sư, gia đình cần dành thời gian quan tâm đến con cái nhiều hơn, không chỉ là kiểm soát thiết bị điện tử, mà quan trọng hơn là xây dựng sự tin tưởng, để khi có điều bất thường xảy ra, con cái sẵn sàng chia sẻ và hỏi ý kiến cha mẹ.

Trong khi đó, ông cũng cho rằng, các nhà trường, ngoài việc trang bị kiến thức chuyên môn, cần lồng ghép giáo dục kỹ năng sống, kỹ năng nhận diện và phòng tránh lừa đảo công nghệ cao vào trong các buổi sinh hoạt, tiết học. Trường học cũng có thể phối hợp với cơ quan công an hoặc chuyên gia an ninh mạng để tổ chức các buổi truyền thông, diễn tập xử lý tình huống giả định.

“Muốn bảo vệ học sinh trước các thủ đoạn lừa đảo hiện nay, cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa nhà trường, gia đình và cả chính bản thân các em trong việc nâng cao nhận thức, kỹ năng và cảnh giác với thông tin trên mạng”, luật sư Tuấn Anh chia sẻ.