'Bài ca Solomon': Khi quá khứ là mỏ neo cho hiện tại

Thiếu đi sức nặng từ lịch sử, con người sẽ sống một cuộc đời trôi nổi, vô phương hướng trong hiện tại. Với Bài ca Solomon, Toni Morrison đã chỉ rõ tầm quan trọng của việc gìn giữ bản sắc người gốc Phi trong bối cảnh nạn kỳ thị sắc tộc ở Mỹ đang âm thầm xóa sổ những nét văn hóa phong phú của cộng đồng thiểu số.

Toni Morrison là tác giả nữ người Mỹ gốc Phi đầu tiên đoạt giải Nobel Văn học năm 1993. Bên cạnh Bài ca Solomon (Song of Solomon) ra mắt năm 1977, các tác phẩm nổi tiếng khác của bà gồm có: Yêu dấu (Beloved), Mắt nào xanh nhất (The Bluest Eye), Sula…

Câu chuyện xoay quanh Macon Dead III, với biệt danh "Hàng Sữa", là con trai của một người Mỹ gốc Phi thành đạt, làm giàu nhờ kinh doanh bất động sản. Dù sống trong sự yêu thương từ gia đình, họ hàng và không túng thiếu về mặt vật chất, nhưng Hàng Sữa lớn lên luôn cảm thấy lạc lõng, thiếu gắn kết với mọi người xung quanh. Với bản tính ích kỷ, được nuông chiều từ nhỏ, anh không hiểu được khó khăn của những phụ nữ quanh anh, hay tại sao người bạn chí cốt của anh - tên Guitar - lại bất bình khi chứng kiến người da đen bị sát hại liên tục. Anh cho rằng mọi người luôn muốn một điều gì đó từ mình mà anh không thể đáp ứng. Vì thế, hành trình tự khám phá và tìm kiếm bản sắc của Hàng Sữa bắt đầu khi anh dấn thân vào quá khứ của tổ tiên, và cũng là cách để Hàng Sữa có thể học được sự đồng cảm với nỗi khổ của những người xung quanh.

Tựa đề Bài ca Solomon được lấy từ cuốn sách cùng tên trong Kinh thánh, là cách Toni Morrison hòa trộn những hệ thống huyền thoại khác nhau để tạo nên một câu chuyện độc đáo xoay quanh nhân vật người Mỹ gốc Phi. Tác giả cũng mượn cảm hứng từ huyền thoại "người châu Phi bay". Dù có nhiều biến thể, mạch chính của huyền thoại này kể về một nhân vật gốc Phi bị bắt làm nô lệ, phá vỡ xiềng xích bằng cách nhảy lên không trung và bay về quê hương. Các học giả lý giải câu chuyện "người châu Phi bay" đại diện cho mong muốn đạt đến tự do của người da đen trong quãng thời gian tăm tối của chế độ nô lệ. Trong văn học thế kỷ 20, huyền thoại "người châu Phi bay" được các tác giả như Toni Morrison vận dụng đầy sáng tạo và chuyển đổi thành ẩn dụ về người Mỹ gốc Phi bay, nhằm nêu bật những vấn đề nhức nhối của người da đen hiện đại tại Mỹ.

Thoạt nhìn, Bài ca Solomon mang hình thức của một câu chuyện điển hình về sự trưởng thành: tập trung vào quá trình phát triển của nhân vật chính từ thời thơ ấu đến khi trưởng thành, chập chững bước vào đời, va chạm với thế giới rộng lớn, trải qua nhiều xung đột, với kết cục là nhân vật đạt được sự chín muồi về nhận thức. Chỉ khác ở chỗ, nhân vật Hàng Sữa của Toni Morrison không bước ra thế giới rộng lớn để tìm câu trả lời cho vấn đề bản sắc cá nhân mà phải lặn sâu vào chính di sản gia đình, trở về với gốc gác và nguồn cội để tìm câu trả lời. Người nắm giữ chìa khóa cho bản sắc của anh không phải một "trùm cuối" nào trong xã hội ngoài kia, mà chỉ là người cô Pilate Dead, người mà anh thân thuộc từ nhỏ.

Chế độ nô lệ da đen và sự phân tán của người châu Phi khắp các quốc gia Tây bán cầu đã làm xói mòn bản sắc tập thể của cộng đồng này. Người Mỹ gốc Phi chịu tác động không nhỏ vì họ bị tách khỏi di sản văn hóa và phải đối mặt với những khó khăn sinh tồn khi thuộc nhóm thiểu số trong xã hội Mỹ.

Gia đình Hàng Sữa chính là một ví dụ cho hiện tượng này. Dù sống khá giả tại thành thị nước Mỹ thế kỷ 20, nhưng sự giàu có khiến họ bị cô lập trong chính cộng đồng mình. Những người chị của Hàng Sữa, được tiếp xúc với nền giáo dục hiện đại song không thể kiếm một người chồng xứng tầm hay tìm công việc phù hợp vì định kiến của xã hội thời đó. Họ không có nhiều lựa chọn để sống cuộc đời mình mong muốn.

Trong khi đó, các nhân vật như Hàng Sữa, Guitar và ông Macon Dead - bố của Hàng Sữa, đại diện cho cách những người đàn ông da đen thích ứng và sinh tồn trong xã hội. Người như Macon Dead khao khát tích lũy của cải, cho rằng sự giàu có sẽ giúp ông và gia đình được an toàn, đồng thời xóa bỏ quá khứ nô lệ của thế hệ trước.

Trái ngược với họ, Guitar nghèo khổ, quen lăn lộn đường phố lại ý thức sâu sắc về mâu thuẫn sắc tộc. Anh quan tâm đến những vụ bạo lực xảy ra hằng ngày với người da đen, nhưng chính mối quan tâm đến đồng loại đã khiến anh chọn giải pháp cực đoan để giải quyết xung đột.

Rồi lại có Pilate Dead, cô của Hàng Sữa, em gái Macon Dead, một phụ nữ sống ngoài khuôn khổ xã hội. Trong mắt Hàng Sữa lúc nhỏ, Pilate hiện lên như một mụ phù thủy lập dị nhưng cũng rất cuốn hút. Bà nấu rượu lậu, bà thuộc những bài ca dân gian, bà không có chồng, sống cuộc đời tự tại cùng con và cháu gái nhưng luôn bị chính em trai mình khinh thường vì cho rằng lối sống của bà không chuẩn mực.

Cũng như cha, Hàng Sữa chọn phương pháp đồng hóa, chơi theo luật của nhóm đa số. Anh đóng bộ chỉn chu, đi thu tiền thuê nhà bằng ô tô như một người da trắng giàu có, nhưng khi tiếp xúc với Guitar, với Pilate, giá trị sống của Hàng Sữa bị thách thức, bị lung lay.

Thông qua các nhân vật này, dường như Toni Morrison muốn nói mỗi cách sống đều có những đánh đổi riêng. Sự thức tỉnh của Hàng Sữa ở cuối câu chuyện để mở một khả năng hòa giải giữa nhiều thái cực, khi anh nhận ra mình không chỉ là cá nhân sống trơ trọi giữa cuộc đời mà là tổng hòa những ảnh hưởng từ gia đình, từ người bạn thân, và cả ông cha của anh đã ngã xuống để bảo vệ mảnh đất quê hương.

Với Bài ca Solomon, Toni Morrison nhấn mạnh ý thức về lịch sử gia đình, về bản sắc dân tộc là điều vô cùng quan trọng để mỗi người có thể sống một cuộc đời ý nghĩa. Hành trình tìm kiếm của Hàng Sữa phản ánh nhu cầu của người Mỹ gốc Phi trong việc duy trì, phục hồi mối liên hệ với quá khứ như là nền tảng cho bản sắc. Do đó, Hàng Sữa chỉ có thể đạt được sự thức tỉnh khi anh thừa nhận và kết nối với di sản gia đình.