Bác sĩ Trần Thành Trai - thuyền trưởng của ngành ngoại nhi TP HCM

Bác sĩ Trai qua đời rạng sáng 31/5, sau thời gian dài chống chọi với những di chứng từ cơn tai biến mạch máu não. Những năm cuối đời, ông trải qua nhiều biến cố sức khỏe, có những thời điểm không nhận ra tên của học trò cũ đến thăm, nhưng vẫn quan tâm hỏi han về những chuyện liên quan đến y tế, việc học hành của các bác sĩ, căn dặn những điều cần làm của người thầy thuốc.

Kỷ yếu 40 năm thành lập Hội Y học TP HCM năm 2019 ghi nhận vai trò đi đầu của bác sĩ Trai trong chặng đường phát triển của Hội Ngoại nhi TP HCM. Là chủ tịch đầu tiên của hội, ông đã góp công lớn phát triển ngành ngoại nhi với nhiều phẫu thuật viên tài hoa, từng bước vượt qua những khó khăn của ngành y tế trong thời kỳ đầu sau ngày đất nước thống nhất, đạt những thành tựu nổi bật.

Sinh ngày 15/5/1938 tại Long An, ông từng là học trò duy nhất của tỉnh đậu vào trường Petrus Ký (nay là trường THPT chuyên Lê Hồng Phong), sau đó tốt nghiệp y khoa năm 1965. Trong bối cảnh chiến tranh ác liệt thời kỳ ấy, ông được đưa ra Bệnh viện Duy Tân ở Đà Nẵng, làm việc suốt 9 năm với cấp bậc thiếu tá cho quân đội Việt Nam Cộng hòa. Cuối tháng 3/1975, Đà Nẵng được giải phóng, ông theo tàu buôn về Sài Gòn.

Trong khi nhiều người rời Sài Gòn năm 1975, ông quyết định ở lại để được bên cạnh người thân, bởi còn ba má, vợ và ba con nhỏ. Sau ba năm học tập cải tạo, ông nộp đơn xin việc đến Sở Y tế TP HCM, được phân công về Bệnh viện Nhi đồng 1, làm việc cùng khoảng 10 bác sĩ của chính quyền trước năm 1975.

"Lúc đó vẫn còn có phong trào đi ra nước ngoài nên mỗi buổi sáng giao ban bệnh viện lại vắng đi một người. Có hôm y tá phải chạy lên nói với tôi 'thầy ơi bữa nay chỉ còn mình thầy, mọi người đi hết rồi'", ông từng chia sẻ trong một bài viết đăng trên Báo Thanh niên. Ông cũng chia sẻ ở lại Sài Gòn một phần vì tin tưởng vào những người lãnh đạo thời kỳ đó như Bí thư Thành ủy Võ Văn Kiệt, giám đốc Sở Y tế TP HCM Dương Quang Trung - những "người tài và biết sử dụng người giỏi, không phân biệt bên này hay bên kia mà cái gì tốt cho đất nước, tổ quốc thì làm".

Trong tình thế một mình điều hành khoa ngoại nhi của bệnh viện, ông mổ cứu bệnh nhi, gầy dựng khoa, đạt được nhiều thành tựu. Năm 1988, một cặp song sinh tên là Song - Pha dính nhau, ông đã mổ tách thành công, cả hai trẻ đều sống - điều chưa từng được ghi nhận trước đó trong lịch sử ngoại nhi Việt Nam. 6 tháng sau, ông tham gia ca mổ huyền thoại tách cặp song sinh Việt - Đức dính nhau phức tạp, cùng GS.TS.BS Trần Đông A và nhiều đồng nghiệp. Cuộc đại phẫu thành công sau 15 giờ đã thay đổi cách nhìn của thế giới về y học Việt Nam. Nguyễn Việt sống thêm 19 năm sau mổ, Nguyễn Đức lớn lên lập gia đình và có hai con sinh đôi, là điều chưa từng có trong lịch sử y khoa thế giới.

Ông là người thứ hai giữ vai trò thuyền trưởng bộ môn ngoại nhi trường ĐH Y Dược TP HCM, kể từ năm 1996, sau khi người đặt nền móng đầu tiên là GS.TS.BS Nguyễn Văn Đức mất. Đến năm 2005, ông về hưu, chuyển giao bộ môn lại cho PGS.TS.BS Lê Tấn Sơn và nay là PGS.TS.BS Trương Nguyễn Uy Linh đang lèo lái con tàu ngoại nhi từng bước vươn ra biển lớn.

PGS Uy Linh nói rằng không thể quên buổi sáng thứ hai 31/12/1990, ngày đầu tiên ông về Bệnh viện Nhi đồng 1 với tư cách bác sĩ nội trú, người đầu tiên "phải" gặp là bác sĩ Trai - đang là trưởng khối ngoại nơi này - một người sếp trông đầy vẻ lạnh lùng. Sau này, bác sĩ Trai trở thành trưởng phân môn ngoại nhi của trường ĐH Y Dược TP HCM, bác sĩ Linh là cán bộ giảng của nhà trường, luôn được "sự ủng hộ và thấu hiểu hoàn toàn từ thầy", đồng hành trong điều trị bệnh nhân cũng như đào tạo cho học trò, nhất là các bác sĩ nội trú.

Trong quá trình đào tạo các phẫu thuật viên ngoại nhi sau đại học cho phía Nam, những lúc bác sĩ Linh nóng nảy, đòi hỏi cao với học viên, bác sĩ Trai lại tỏ ra nhẹ nhàng, dễ dãi với học trò để giúp "không khí nguội lại cho cân bằng, không thì hỏng việc hết". Ngày bác sĩ Linh được học bổng đi làm nội trú tại Paris (Pháp, năm 1996) rồi bảo vệ thành công luận án tiến sĩ y học (năm 2008), phong phó giáo sư (năm 2012), bác sĩ Trai đều "giữ vẻ mặt hết sức lạnh lùng, không một nụ cười như hồi nào giờ", chỉ nói "moa (moi - tiếng Pháp, tiếng Việt nghĩa là tao) vui lắm, cứ như là moa vừa được vậy".

Từ khoảng những năm 1993, hai thầy trò cùng nhiều y bác sĩ còn rong ruổi đến nhiều tỉnh thành cả nước để thực hiện hàng nghìn ca mổ điều trị dị tật sứt môi hở vòm trong những chương trình thiện nguyện. Có những chuyến, mọi người phải ngồi tàu lửa từ 12h trưa hôm nay đến 4h chiều hôm sau mới đến nơi. Riêng ở Nghệ An, đoàn đã phẫu thuật khoảng 1.000 trường hợp trong ba đợt. Có những lúc giữa thời tiết giá rét, các bác sĩ kê 4 bàn phẫu thuật, đứng mổ từ 7h30 đến 18-19h với khoảng 40 ca mỗi ngày, không nghỉ trưa mà chỉ ăn uống qua loa để tranh thủ thời gian, liên tục trong suốt hai tuần.

"Khi đó bệnh nhân đa số để đến lớn tuổi, thậm chí 30-40 tuổi mới được phẫu thuật, máu chảy nhiều lắm, mổ rất vất vả nên tối về đến phòng là rã rời, gục xuống ngủ luôn", bác sĩ Linh nhớ lại.

Bác sĩ Trai là một trong những người đầu tiên được tiếp cận kỹ thuật mổ sứt môi, hở hàm ếch, khi đoàn bác sĩ Mỹ đến Việt Nam phẫu thuật từ thiện cho trẻ em mắc dị tật này tại Bệnh viện Nhi đồng 1, cuối những năm 1980. Đoàn Mỹ thán phục trước khả năng học hỏi nhanh của ông, mời sang Mỹ. Sau một tháng tu nghiệp, ông trở về nước cứu chữa bệnh nhi với những kiến thức mới, không "học xong sẽ ở lại Mỹ" như nghi ngại của nhiều người với "bác sĩ chế độ cũ".

Dưới sự góp công dìu dắt của ông, nhiều thế hệ bác sĩ nội trú đã trở thành thủ lĩnh tại các khoa phẫu thuật, như các bác sĩ Ngô Kim Thơi (Trưởng Khoa Phẫu thuật tim Bệnh viện Nhi đồng 1), Nguyễn Đức Tuấn (nguyên Trưởng đơn vị Phẫu thuật tim hở Bệnh viện Nhi đồng 1), Nguyễn Kinh Bang (Trưởng Khoa Phẫu thuật Lồng ngực tim mạch Bệnh viện Nhi đồng Thành phố), Trần Lý Trung (phẫu thuật viên Tim mạch Lồng ngực tại Mỹ)...

"Thầy với vẻ bề ngoài lạnh lùng, khô khan nhưng bên trong lại chứa đựng trái tim, dòng máu tràn đầy nhiệt huyết dành cho việc cứu chữa trẻ em, cho đào tạo thế hệ bác sĩ trẻ kế thừa", bác sĩ Linh nói.

Trong hồi ức trên trang cá nhân của bác sĩ Đỗ Hồng Ngọc, 85 tuổi, từng là đồng nghiệp Bệnh viện Nhi đồng 1, bác sĩ Trai là người giỏi nghề, nhiều sáng kiến trong khám chữa bệnh. Chẳng hạn, với bệnh viêm ruột hoại tử, ông sáng kiến dùng phương pháp "bơm oxy" để cứu sống bệnh nhi trong những trường hợp còn ở giai đoạn nhẹ. Bởi, nếu chậm trễ, bệnh nặng hơn, ruột bị thối và teo lại từng khúc, có khi phải cắt đến hồi tràng - đoạn cuối cùng và dài nhất của ruột non, rồi khâu nối, hồi sức vất vả, nhiều nguy cơ.

Bác sĩ Trai còn "có tầm nhìn rộng, không bị gò bó khu trú vào cái chuyên khoa sâu và hẹp của mình", từng tích cực ủng hộ khi ông Ngọc triển khai chương trình Săn sóc sức khỏe ban đầu cho trẻ em những năm 1984-1986, với lời động viên "đây chính là con đường đúng đắn để mang lại sức khỏe cho trẻ em một cách căn cơ, không bị lệ thuộc vào bệnh viện, vào thầy vào thuốc". Bác sĩ Trai trúng cử Hội đồng nhân dân TP HCM nhiệm kỳ 1992-1996, trở thành đại biểu Quốc hội khóa X để góp tiếng nói trên diễn đàn dân biểu.

Lê Phương