Ba lớp 'phòng thủ' chống ngập của TP HCM

Trong đồ án điều chỉnh quy hoạch chung đến năm 2040, tầm nhìn 2060, chiến lược chống ngập của TP HCM được định hướng phát huy hạ tầng hiện hữu, đồng thời đầu tư công trình mới, hình thành ba lớp kiểm soát: bảo vệ, thích ứng và giảm thiểu thiệt hại.

Lớp bảo vệ tập trung giải pháp hạ tầng cứng như đê, kè, đường, cống ngăn triều, hành lang kiểm soát ngập do triều, nước biển dâng và xả lũ.

Lớp thích ứng hướng đến xây dựng hệ thống hồ điều tiết trong phạm vi đê, kè để điều hòa dòng chảy, giảm áp lực cho hệ thống thoát nước.

Lớp giảm thiểu thiệt hại kết hợp hạ tầng cứng và mềm, gồm nâng nền các trục đường chính, phân vùng ngập, hỗ trợ cứu hộ, xây dựng hệ thống dự báo, cảnh báo sớm và di tản trong tình huống khẩn cấp.

TS Phạm Viết Thuận, Viện trưởng Viện Kinh tế Tài nguyên và Môi trường TP HCM, cho hay định hướng này phù hợp điều kiện tự nhiên của thành phố – nơi có địa hình thấp, nền đất yếu và chịu tác động lớn từ mưa cực đoan, triều, sụt lún. Theo ông, các lớp kiểm soát ngập thực tế đã được triển khai nhiều năm qua, song do thiếu kinh phí và đô thị hóa không đồng bộ với hạ tầng thoát nước nên hiệu quả chưa đạt kỳ vọng.

Hai thập kỷ qua, chiến lược chống ngập của TP HCM dựa trên bốn quy hoạch lớn, trong đó hai trụ cột là quy hoạch tổng thể hệ thống thoát nước (752) và quy hoạch thủy lợi (1547). Hai quy hoạch này tạo cấu trúc "phòng thủ nhiều lớp" gồm kiểm soát vòng ngoài, thoát nước bên trong và giải pháp ứng phó nhanh.

Lớp kiểm soát vòng ngoài dựa trên quy hoạch 1547, phạm vi gần một triệu ha, bao gồm TP HCM cùng một phần Đồng Nai và Long An. Mục tiêu là ngăn triều và lũ thông qua xây dựng các cống ngăn triều lớn, hệ thống đê bao, bờ kè...

Quy hoạch này chia ba vùng kiểm soát, trong đó Vùng 1 là trọng tâm – toàn bộ khu vực bờ hữu sông Sài Gòn - Nhà Bè. Vùng này được quy hoạch 12 cống kiểm soát triều lớn cùng hệ thống đê bao men theo bờ hữu sông Sài Gòn (từ Bến Súc), sông Soài Rạp và bờ tả sông Vàm Cỏ Đông đến tỉnh lộ 824 (Long An cũ). Khu vực này còn được quy hoạch phát triển các hồ điều tiết, ao, hồ, kênh rạch và cải tạo vùng trũng để trữ nước.

Lớp kiểm soát bên trong chủ yếu theo quy hoạch 752, tập trung giải pháp thoát nước mưa, nước thải, chống ngập ở nội thành với 6 lưu vực: trung tâm, bắc, tây, nam, đông bắc và đông nam.

Lớp phòng thủ thứ ba là các giải pháp hỗ trợ, ứng phó nhanh như vận hành máy bơm, cảnh báo sớm, phân vùng ngập tạm thời, nhằm bảo vệ thành phố khi hai lớp chính quá tải bởi mưa cực đoan, triều cường hoặc xả lũ.

Sau nhiều năm triển khai, thành phố đã hoàn thành loạt dự án lớn giúp chống ngập và ô nhiễm, như Vệ sinh môi trường thành phố (lưu vực kênh Nhiêu Lộc - Thị Nghè); cải thiện môi trường nước, lưu vực kênh Tàu Hũ - Bến Nghé - Đôi - Tẻ; Tân Hóa - Lò Gốm; Tham Lương - Bến Cát (giai đoạn 1)...

Tuy nhiên, nhiều chỉ tiêu trong quy hoạch chưa đạt. Tổng chiều dài mạng lưới cống thoát nước hiện khoảng 4.700 km, thấp hơn mục tiêu 6.000 km đến năm 2020. Ở vòng ngoài, hệ thống đê bao và cống ngăn triều lớn cũng chưa hoàn thiện. Dự án giải quyết ngập do triều có xét yếu tố biến đổi khí hậu (giai đoạn 1), dù khởi công từ năm 2016, vẫn dang dở.

Dự án này tổng vốn gần 10.000 tỷ đồng, gồm 6 cống ngăn triều lớn và 7,8 km đê kè ven sông Sài Gòn, từ Vàm Thuật đến Sông Kinh. Theo kế hoạch, dự án hoàn thành năm 2018, giúp kiểm soát ngập do triều cho 570 km2 với 6,5 triệu dân khu ven sông Sài Gòn và trung tâm. Tuy vậy, sau gần một thập kỷ, công trình dù đã hoàn thành hơn 90% vẫn chưa vận hành do vướng pháp lý và thanh toán quỹ đất cho nhà đầu tư.

TS Phạm Viết Thuận cho rằng sự đình trệ kéo dài khiến "tuyến phòng thủ" bên ngoài chưa phát huy hiệu quả. Theo ông, đô thị hóa nhanh và việc san lấp hàng loạt kênh rạch – vốn là trục thoát nước tự nhiên, càng làm giảm khả năng kết nối giữa lớp kiểm soát trong và ngoài.

"Khi diện tích thấm hút bị thay thế bằng bêtông, toàn bộ nước dồn vào các tuyến cống nhỏ, xuống cấp, khiến không còn khả năng tiếp nhận, gây ngập nặng", ông nói.

TS Võ Kim Cương, nguyên phó kiến trúc sư trưởng TP HCM, cho rằng với đặc thù địa hình, địa chất, vấn đề chống ngập đã được nhìn nhận sớm và quy hoạch bài bản. Giải pháp hàng đầu là xây đê bao và cống ngăn triều bao quanh thành phố, tạo vòng khép kín kết hợp mạng lưới cống bên trong và hệ thống bơm hỗ trợ.

Tuy vậy, ông nhận định "thành phố ngập ngày càng nặng", cho thấy quy hoạch có nhưng thực hiện chưa tốt. Ví dụ, đê bao xung quanh TP HCM nếu đúng kế hoạch sẽ hoàn thành năm 2012; dự án ngăn triều 10.000 tỷ đồng đáng lẽ hoàn thành năm 2018.

"Khi thành phố chưa được bảo vệ bởi vòng an toàn bên ngoài thì các giải pháp phía trong cũng vô nghĩa", ông nói và cho rằng khi có vòng bảo vệ khép kín, việc xử lý ngập lụt sẽ dễ dàng hơn, các giải pháp mềm mới phát huy hiệu quả.

Với quy hoạch sắp tới, ông Cương cho rằng khi thành phố đã mở rộng, cần tính toán lại vị trí các công trình lớn, tránh khu vực đất yếu. Với công nghệ hiện nay, tòa nhà lớn có thể cắm cọc sâu chống lún, nhưng công trình nhỏ xung quanh dễ chịu ảnh hưởng, làm ngập úng và sụt lún nặng hơn.

Theo TS Phạm Viết Thuận, TP HCM hiện khó giải tỏa khu dân cư để khôi phục diện tích kênh rạch đã bị san lấp, nên ưu tiên nạo vét, khơi thông hệ thống thoát nước hiện hữu, theo nguyên tắc "nước chảy chỗ trũng", hướng từ Bắc xuống Nam – nơi địa hình thấp. Thành phố cũng cần phát triển hồ điều tiết ngầm và hở để tích nước, phân tán dòng chảy, hạn chế dồn đến các điểm ngập.

Với hệ thống đê bao, ông Thuận đề xuất đầu tư theo hướng đê dân sinh – đắp đất cao kết hợp đường giao thông, thay vì xây công trình bêtông kiên cố. Cách này giảm tải trọng, hạn chế lún, tiết kiệm chi phí và dễ bảo trì. "Trước mắt, thành phố nên ưu tiên tháo gỡ các dự án tồn đọng, như công trình ngăn triều 10.000 tỷ đồng, để chống ngập và tránh lãng phí", ông nói.

Theo Giám đốc Sở Quy hoạch - Kiến trúc Võ Hoàng Ngân, không chỉ TP HCM mà cả Bình Dương, Vũng Tàu cũng đang đối mặt với ngập lụt do mưa lớn, sụt lún, nước biển dâng và tốc độ đô thị hóa cao. Do vậy thành phố sẽ mời đơn vị tư vấn nghiên cứu, đánh giá toàn diện, làm cơ sở dữ liệu đầu vào cho quy hoạch chống ngập mới.

Sở đang trình UBND TP đồ án chuyên đề về cao độ nền và hệ thống thoát nước. Đồ án này sẽ xác định cao độ chuẩn từng khu vực, làm cơ sở thiết kế hạ tầng, cấp phép xây dựng, đảm bảo kết nối đồng bộ hệ thống thoát nước, tiến tới mục tiêu kiểm soát ngập bền vững cho đô thị đặc biệt lớn nhất nước.

Lê Tuyết - Giang Anh