57% đất hiếm của Trung Quốc đến từ quốc gia ASEAN: Điều gì xảy ra nếu phiến quân "khóa van" xuất khẩu?

Mặc dù Trung Quốc là nước sản xuất đất hiếm hàng đầu thế giới, nhưng nước này vẫn nhập khẩu nguyên liệu thô có chứa kim loại được thèm muốn này từ nước ngoài.

Kênh CNBC (Mỹ) mới đây đưa tin, Bắc Kinh đã tăng cường kiểm soát xuất khẩu đất hiếm, gây ra tình trạng thiếu hụt toàn cầu và phơi bày sự phụ thuộc của các ngành công nghiệp vào chuỗi cung ứng của Trung Quốc.

Tuy nhiên, trong những năm gần đây, bản thân Trung Quốc đã trở nên phụ thuộc vào nguồn cung đất hiếm từ một nơi không ngờ tới: nền kinh tế tương đối nhỏ và bị chiến tranh tàn phá của Myanmar.

Gracelin Baskaran - giám đốc Chương trình An ninh Khoáng sản quan trọng tại Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế (CSIS) có trụ sở ở Washington - nói với CNBC rằng Myanmar chiếm khoảng 57% tổng lượng đất hiếm nhập khẩu của Trung Quốc vào năm ngoái.

Theo dữ liệu của Hải quan Trung Quốc, kim ngạch xuất khẩu đất hiếm của Myanmar sang Trung Quốc đã tăng đáng kể vào năm 2018 và đạt đỉnh gần 42.000 tấn vào năm 2023.

Chuyên gia Baskaran cho biết thêm rằng kim ngạch nhập khẩu đất hiếm nặng từ Myanmar cũng đặc biệt cao, vốn thường ít có trong lớp vỏ Trái đất, làm tăng giá trị và tình trạng khan hiếm của chúng.

"Sản lượng [đất hiếm] của Myanmar đã củng cố đáng kể vị thế thống lĩnh của Trung Quốc, trên thực tế đã trao cho Bắc Kinh quyền độc quyền trên thực tế đối với chuỗi cung ứng đất hiếm nặng toàn cầu", bà nói.

Trung Quốc đã trở thành nguồn cung cấp chính cho hai loại đất hiếm nặng rất được săn đón là dysprosi và terbi, đóng vai trò quan trọng trong sản xuất công nghệ cao, bao gồm cả trong lĩnh vực quốc phòng và quân sự, hàng không vũ trụ và năng lượng tái tạo.

"Động lực này đã tạo ra một chuỗi cung ứng trong đó hoạt động khai thác tập trung ở Myanmar, trong khi quá trình chế biến hạ nguồn và gia tăng giá trị chủ yếu được thực hiện ở Trung Quốc", Baskaran cho biết.

Tại sao lại là Myanmar?

Myanmar là nơi có các mỏ thường chứa hàm lượng đất hiếm nặng cao hơn, David Merriman - giám đốc nghiên cứu tại tổ chức tư vấn Project Blue có trụ sở ở London - nói với CNBC.

Các mỏ "đất sét hấp phụ ion" (IAC) này được khai thác thông qua các phương pháp thẩm thấu sử dụng thuốc thử hóa học trên đất sét, và điều đó đi kèm với chi phí cao về môi trường.

Theo chuyên gia Merriman, phần lớn các hoạt động khai thác mỏ IAC trên thế giới diễn ra ở miền nam Trung Quốc từ đầu đến giữa những năm 2010. Nhưng khi Bắc Kinh bắt đầu thực hiện các biện pháp kiểm soát và áp dụng tiêu chuẩn môi trường mới trong ngành công nghiệp đất hiếm, nhiều dự án trong số này đã bắt đầu đóng cửa.

Chuyên gia Merriman cho biết: "Myanmar, đặc biệt là miền bắc nước này, được coi là một khu vực quan trọng có địa chất tương tự như nhiều khu vực mỏ IAC ở Trung Quốc."

"Chúng ta bắt đầu thấy sự phát triển khá nhanh chóng của các mỏ IAC mới tại Myanmar, về cơ bản là để thay thế sản lượng trong nước của Trung Quốc. Có rất nhiều doanh nghiệp Trung Quốc tham gia vào quá trình phát triển các dự án IAC mới này", ông nói.

Yue Wang - cố vấn cấp cao về đất hiếm tại tổ chức tư vấn Wood Mackenzie có trụ sở ở Scotland - nói với CNBC rằng đất hiếm được khai thác trong các mỏ IAC ở Myanmar rồi vận chuyển đến Trung Quốc chủ yếu dưới dạng "oxit đất hiếm" để chế biến và tinh chế thêm.

Rủi ro về đất hiếm của Trung Quốc

Các chuyên gia cho biết sự phụ thuộc của Trung Quốc vào Myanmar về đất hiếm cũng khiến nước này phải đối mặt với rủi ro về chuỗi cung ứng.

Theo nghiên cứu của tổ chức phi chính phủ Global Witness có trụ sở ở London, hầu hết đất hiếm nặng xuất khấu của Myanmar có nguồn gốc từ bang Kachin, phía bắc nước này, giáp biên giới với Trung Quốc. Tuy nhiên, sau cuộc đảo chính quân sự tại Myanmar vào năm 2021, chính quyền quân sự đã phải vật lộn để duy trì quyền kiểm soát lãnh thổ này.

“Myanmar là một khu vực pháp lý rủi ro trong trường hợp phụ thuộc vào [nguồn cung đất hiếm], xét đến cuộc nội chiến đang diễn ra. Vào năm 2024, Quân đội Độc lập Kachin (KIA) - một nhóm phiến quân vũ trang - đã chiếm giữ các địa điểm khai thác một nửa sản lượng đất hiếm nặng của thế giới”, chuyên gia Baskaran của CSIS cho biết.

Kể từ vụ chiếm giữ của KIA, đã có báo cáo về tình trạng gián đoạn nguồn cung khiến giá một số loại đất hiếm nặng tăng đột biến. Theo báo cáo của hãng tin Reuters (Anh), KIA đang tìm cách sử dụng các nguồn tài nguyên này làm đòn bẩy với Bắc Kinh.

Dữ liệu Hải quan Trung Quốc cho thấy, lượng oxit đất hiếm nhập khẩu từ Myanmar đã giảm hơn 1/3 trong 5 tháng đầu năm nay so với cùng kỳ năm ngoái.

Chuyên gia Merriman của Project Blue cho biết: “Nếu Myanmar ngừng xuất khẩu toàn bộ đất hiếm sang Trung Quốc, Trung Quốc sẽ phải vật lộn để đáp ứng nhu cầu về đất hiếm nặng trong ngắn hạn.”

Bởi vậy, không có gì ngạc nhiên khi Bắc Kinh đang tìm cách đa dạng hóa nguồn cung đất hiếm nặng của mình.

Theo chuyên gia Merriman, có các mỏ IAC ở các quốc gia lân cận, bao gồm Malaysia và Lào - nơi một số dự án đã được thành lập với sự tham gia của Trung Quốc.

Tuy nhiên, ông lưu ý rằng các tiêu chuẩn về môi trường ở những quốc gia đó có thể sẽ cao hơn, điều này sẽ đặt ra những thách thức cho những người khai thác đất hiếm.

Quyết định cắt giảm khai thác các nguyên tố đất hiếm nặng của Trung Quốc có thể là lời cảnh báo cho các quốc gia khác về chi phí phát triển các dự án như vậy. Một báo cáo của hãng truyền thông Caixin (Trung Quốc) vào năm 2022 cho biết các địa điểm khai thác mỏ IAC trước đây ở miền nam Trung Quốc đã khiến cho nguồn nước và đất bị ô nhiễm, gây tổn hại đến sinh kế của nông dân địa phương.

 (Theo CNBC)