100 năm báo chí cách mạng Việt Nam: Những số báo đặc biệt của Dân Chúng

Ngày 30.8.1939, báo Dân Chúng ra số 80 - số cuối cùng vì Chiến tranh thế giới thứ hai đang có dấu hiệu bùng nổ. Trước tình thế đó, tờ báo phải chuyển sang hoạt động bí mật. Ngày 13.10.1939, Toàn quyền Đông Dương ra lệnh cấm báo 'Dân Chúng'.

Theo thông lệ, số đầu tiên của bất kỳ tờ báo nào cũng đều có lời phi lộ - thưa với độc giả về tôn chỉ, mục đích của bản báo. Nhưng Dân Chúng nằm ngoài thông lệ đó. Trên trang nhất số 1, tờ báo chỉ đăng bài "Dân Chúng ra đời" của Trần Văn Kiết - viết đôi lời rất chung chung và một lời hứa hẹn: "Dân Chúng nguyện làm cơ quan chung cho những ai muốn cho xứ Đông Dương khỏi phải chìm đắm trong vòng tối tăm cùng khổ".

Dù không tuyên bố rõ ràng ngay từ đầu nhưng hành động và nội dung các số báo tiếp theo đã thể hiện rõ tôn chỉ của Dân Chúng. Bằng tinh thần kiên cường và sự ủng hộ của nhiều tờ báo khác, cuối cùng, Dân Chúng đã thắng lợi trong cuộc đấu tranh đòi tự do báo chí.

"Từ đây nhân dân Đông Dương được hưởng hoàn toàn luật Tự do báo chí" - tựa đề được đóng khung, chạy suốt sáu cột trang nhất số 15 như một lời khẳng định mạnh mẽ.

Sau khi buộc thực dân Pháp thừa nhận quyền tự do báo chí ở nước ta, tờ Dân Chúng số 22 mới có một tuyên ngôn thực sự về sứ mệnh của mình: "Dân Chúng là cơ quan ngôn luận của các anh chị em. Nó có sống lâu, vững chãi thì tiếng hô hào của anh chị em càng vang lừng, cuộc chiến đấu với hết thảy địch nhân của Dân Chúng thắng lợi khắp các mặt trận. Dân Chúng thắng, ấy là quảng đại quần chúng xứ này chiến thắng vậy".

Số 28 là một số đặc biệt, ra đời nhân dịp kỷ niệm 21 năm Cách mạng Tháng Mười Nga. Lần đầu, dòng chữ: "Cơ quan của lao động và dân chúng Đông Dương" xuất hiện trong manchette tờ báo. Mặc dù Dân Chúng lấy danh nghĩa như vậy, nhưng thực chất là cơ quan ngôn luận chính thức của Ban Chấp hành T.Ư Đảng Cộng sản Đông Dương, đóng tại Sài Gòn.

Như vậy, nét đặc sắc nhất của Dân Chúng là phát động cuộc đấu tranh liên tục và kiên quyết đòi tự do báo chí. Nhà cách mạng Hoàng Quốc Việt trong hồi ký "Nhân dân ta rất anh hùng" cũng cho biết sự ra đời không xin phép trước của tờ Dân Chúng đã góp phần mở ra một bước ngoặt cho quyền tự do xuất bản báo chí ở VN.

Dân Chúng cũng là tờ báo được vinh dự đăng bài Những sự hung tàn của đế quốc Nhật của Nguyễn Ái Quốc với bút danh Đ. CLin trên ba số: 46 (21.1.1939), 47 (24.1.1939) và 48 (28.1.1939).

SỐ XUÂN 1939

Mùa tết năm Kỷ Mão 1939, Dân Chúng ra Số xuân 1939, đây cũng là số báo xuân duy nhất của Dân Chúng. Số xuân 1939 có số lượng phát hành lên đến 15.000 bản. Số báo này gồm 28 trang, khổ lớn (27 x 38 cm). Trang bìa gây ấn tượng mạnh khi khắc họa hình ảnh một người đàn ông giương cao lá cờ đỏ mang các khẩu hiệu: "Hòa bình - Tự do - Cơm áo", "Mặt trận Dân chủ Thống nhứt", "Đông Dương muôn năm!". Phía sau là đoàn biểu tình đông đảo, đại diện cho các tầng lớp nhân dân hưởng ứng lời kêu gọi trên ngọn cờ.

Bên trong Số xuân 1939, bên cạnh chuyên mục chính luận "1938 qua - 1939 tới" với các dự báo chính trị sắc sảo, độc giả còn bắt gặp những tác phẩm văn nghệ giàu sức biểu đạt như Táo Quân và Phụ nữ ngày Tết. Cả hai tiểu phẩm đều khéo léo lồng ghép thông điệp phản kháng vào hình thức dân gian hoặc đời thường.

Táo Quân vận dụng hình thức tấu sớ dân gian để phơi bày hiện trạng phân hóa nội bộ cách mạng, đả kích trực diện phái Trốt-kít - "lũ ma ranh" phá hoại phong trào công nhân - bằng chất giọng trào phúng: "Cuộc mết-tin thất bại không thành/Dơ thay cái lũ ma ranh!". Phụ nữ ngày Tết lại chọn hình thức thư tín để diễn tả tiếng nói đời thường của tầng lớp phụ nữ lao động thành thị, kêu gọi chị em đoàn kết, lập hội tương trợ, tham gia các phong trào học tập, ủng hộ nạn nhân chiến tranh và chống lại hủ tục.

Nổi bật nhất là bài viết Tôn giáo với xã hội loài người của Trí Thành - bút danh của Tổng Bí thư Nguyễn Văn Cừ. Trên ba trang báo, ông đã nêu bật lập luận sắc bén rằng không có đấng tối cao nào có thể cứu con người khỏi thảm kịch phát xít, mà chỉ có hành động đoàn kết và đấu tranh mới là con đường cứu rỗi. Đó là sự kết hợp sâu sắc giữa lý luận Mác - Lênin và thực tiễn vận động quần chúng.

Tinh thần "viết cho dân - vì dân - từ dân" của Dân Chúng vẫn là giá trị bền vững với báo chí hiện đại, tiếp tục đồng hành cùng báo chí hiện đại. (còn tiếp)