100 năm báo chí cách mạng Việt Nam: Báo 'Thanh Niên' đã được 'viral' thế nào ?

Ra đời đúng 100 năm trước, báo Thanh Niên không chỉ là tờ báo cách mạng đầu tiên của VN, mà còn là một hiện tượng đặc biệt về hoạt động báo chí, nhất là khía cạnh lan tỏa nội dung.

Trong bối cảnh xã hội VN đang nằm dưới ách thống trị thực dân giai đoạn 1925 - 1930, việc phát hành báo Thanh Niên đến công chúng vô cùng khó khăn. Tình thế ấy buộc những người làm cách mạng phải sáng tạo những phương thức phát hành, chia sẻ nội dung không chính thống nhưng vẫn bảo đảm được tính lan tỏa, bí mật và hiệu quả tác động quần chúng.

BÍ MẬT ĐƯA BÁO VỀ VN

Theo các tài liệu lịch sử báo chí, tòa soạn của báo Thanh Niên lúc đầu đặt bí mật tại ngôi nhà số 13 (nay là số 248 - 250), đường Văn Minh, TP.Quảng Châu, tỉnh Quảng Đông, Trung Quốc. Xuất bản từ hải ngoại nhưng báo Thanh Niên ra đời với vai trò tổ chức và hướng dẫn phong trào cách mạng trong nước. Các ông Lê Hồng Sơn, Hồ Tùng Mậu, Lê Duy Điếm, Trương Vân Lĩnh - những người học trò của Chủ tịch Hồ Chí Minh - đã tham gia đồng hành cùng tờ báo. Và ngoài nhiệm vụ tổ chức nội dung, những nhà cách mạng còn phải tìm trăm phương ngàn kế để phát hành tờ báo về Tổ quốc, tránh lưới kiểm soát của chính quyền thực dân.

Báo Thanh Niên được viết tay bằng bút thép trên trang giấy sáp (công nghệ in roneo), in mỗi kỳ trên 100 bản. Thời gian đầu, báo ra một tuần một kỳ, về sau do điều kiện khó khăn nên số sau cách số trước có khi 3 tuần, khi 5 tuần. Manchette báo viết hai chữ Thanh Niên bằng tiếng Hán và tiếng Việt. Góc trái mỗi tờ báo là ngôi sao 5 cánh, trong đó ghi số báo. Phần lớn là 2 trang, một số ít ra 4 trang, khổ giấy trung bình là khổ nhỏ 18 x 24 cm.

Nội dung của báo Thanh Niên tập trung chính vào: 1. Khơi sâu lòng căm thù quân cướp nước để cổ vũ nổi dậy làm cách mạng; 2. Lấy học thuyết Mác - Lênin soi đường, xây dựng một đảng cách mạng chân chính để đưa cách mạng VN đến thắng lợi triệt để, giải phóng dân tộc và xây dựng lại đất nước giàu mạnh.

Thanh Niên in khổ nhỏ, ít trang, đảm bảo mục tiêu nhỏ gọn, bí mật, dễ chuyền tay, dễ cất giữ. Tờ báo đôi lúc giống một tờ truyền đơn. Nguyễn Ái Quốc và các học viên trong lớp huấn luyện cách mạng đã tự tay viết bằng bút sắt nhọn lên mỗi bản sáp để in ra hàng trăm bản. Đôi khi, do không đủ giấy, tổ chức còn phải tái chế từ giấy bao, giấy vở.

Sau khi in xong, Nguyễn Ái Quốc chuyển báo đến Thượng Hải, Hồng Kông. Từ đó, báo được chuyển về nước nhờ hệ thống giao thông liên lạc trên các tàu thủy. Phương thức này giúp việc chuyển báo về nước dễ dàng, nhanh chóng và với số lượng nhiều hơn so với đường bộ. Nó cũng giúp giữ bí mật nơi in báo và cơ quan phát hành.

CHÉP TAY, TRUYỀN MIỆNG

Khi báo về đến tay người đọc trong nước, do khuôn khổ, nội dung và số lượng hạn chế của bản gốc (khoảng 100 bản), các cơ sở trong nước chép tay thành nhiều bản để phổ biến rộng rãi hơn. Ví dụ, tại Hà Nội, ông Nguyễn Danh Đới - Bí thư tỉnh bộ - đã phân công Nguyễn Đức Cảnh và một số người khác tổ chức cơ quan ấn loát ở số nhà 92, phố Chợ Duỗi in lại báo Thanh Niên và các tài liệu khác. Nguyễn Đức Cảnh kể ông đã chép tay và in lại bằng thạch cuốn Đường Kách Mệnh và báo Thanh Niên. Bà Vũ Thị Mai (sau này là anh hùng liệt sĩ) cũng là người đã chép tay báo Thanh Niên theo sự phân công của ông Nguyễn Đức Cảnh.

Mặc dù tờ báo có bề ngoài thô sơ và số lượng in ban đầu ít ỏi, chính quyền thực dân Pháp nhận thức rõ hiệu quả và nguy cơ tiềm ẩn của nó, sớm xếp báo Thanh Niên vào loại "sách báo phá hoại" và cấm phát hành ở thuộc địa.

Soi vào tư duy phương pháp truyền thông hiện đại, chúng ta thấy gần 100 năm trước, báo Thanh Niên đã khai thác được các đặc điểm nổi bật của truyền thông viral. Đó là nội dung có tính truyền bá (contagiousness), có khả năng tái tạo dễ dàng (replicability) và tốc độ lan truyền nhanh (rapid diffusion).

Báo Thanh Niên khi đó mỗi bản in hoặc chép tay đều được chuyền tay, đọc thầm, sao chép bằng tay, hoặc truyền miệng trong các buổi sinh hoạt bí mật. Ở giai đoạn thiếu thông tin, mỗi bản của từng số báo Thanh Niên chép tay thời ấy là một "sự kiện", là một tài liệu quý được người đọc trân trọng, đọc kỹ, thảo luận nghiêm túc.

Việc phát hành báo Thanh Niên bằng cách chép tay bí mật là minh chứng cho sự kiên cường, sáng tạo và quyết tâm phi thường của những người làm cách mạng trong điều kiện vô cùng khó khăn, thiếu thốn về phương tiện và phải đối mặt với sự đàn áp tàn bạo. Dù chậm và quy mô ban đầu hạn chế, nhưng nhờ sự tận tụy của mạng lưới, thông điệp của Thanh Niên đã lan tỏa, đóng góp to lớn vào việc giác ngộ và tổ chức quần chúng, chuẩn bị cho những bước ngoặt lớn của lịch sử dân tộc.

Việc chép tay báo Thanh Niên cho thấy sự lan truyền mạnh nhất không phải là nhanh nhất, mà là sự lan truyền có lý tưởng, có mục đích và tạo cảm hứng hành động. Đây chính là điểm đáng suy ngẫm cho truyền thông hôm nay. (còn tiếp)